بحران قطر و صف‌بندی جدید منطقه‌ای

از صبح روز دوشنبه که کشورهای عربستان، مصر، امارات و بحرین در بیانیه‌های جداگانه قطع روابط دیپلماتیک را با قطر اعلام کردند، تا کنون کشورهای قطره‌ای مالدیو و موریس در عمق جنوبی اقیانوس هند، دولت مستعفی و فراری یمن و دولت موسوم به وحدت ملی لیبی به صف جبهه سعودی علیه قطر پیوستند.

در مقابل شماری از کشورها ضمن مخالفت با اقدام جبهه سعودی علیه قطر، به نوعی با این کشور همراهی کردند. در این میان رئیس جمهور ترکیه در گفتگوی تلفنی با امیر قطر بر همبستگی آنکارا با دوحه در پی قطع روابط دیپلماتیک از سوی برخی کشورهای عربی تأکید کرد.

عراق هم خواستار افزایش مناسبات دوجانبه با قطر شد. در این چارچوب دفتر رییس مجلس نمایندگان عراق روز دوشنبه با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد: 'سلیم الجبوری' رییس پارلمان عراق در دیدار با شیخ تمیم بن حمد آل ثانی امیر قطر در دوحه، بر ارتقا روابط دو جانبه تاکید کرد.

مصطفی محمد، وزیر صنعت و تجارت خارجی مالزی گفت: قطع روابط برخی کشورهای عربی خلیج فارس با قطر بر توافقات سرمایه‌گذاری و تجاری مالزی و قطر تاثیری ندارند.

جمهوری موریس نیز به قطار قطع رابطه با قطر پیوست و از تصمیم عربستان سعودی، امارات، مصر و بحرین در قطع روابط دیپلماتیک با دوحه استقبال کرد.

در این میان کشورهای عمان و کویت به عنوان دو عضو دیگر شورای همکاری خلیج فارس از صف جبهه سعودی در تحریم قطر فاصله گرفتند.

«یوسف بن علوی» وزیر خارجه عمان ساعاتی پس از اعلام قطع روابط دیپلماتیک جبهه سعودی با قطر، به دوحه رفت و با شیخ «تمیم بن حمد آل ثانی» امیر قطر دیدار کرد.

محمد عبدالرحمان آل ثانی، وزیر خارجه قطر به الجزیره گفت: سخنرانی شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر به منظور دادن فرصت به تلاش‌های امیر کویت در جهت میانجی‌گری به تعویق افتاده است.

امیر کویت چنانکه پیش‌بینی می‌شد در مسیر میانجیگری میان دوحه و ریاض گام برداشت، و طی تماس تلفنی با امیر قطر و درخواست تعلیق سخنرانی تلویزیونی وی درباره اقدام جبهه سعودی، اعلام کرد که عصر سه‎شنبه به ریاض می‌رود و تلاش می‌کند تنش موجود را از میان ببرد.

سایر کشورهای عربی – اسلامی هم عملا موضع بی‌طرفی در پیش گرفتند تا جبهه سعودی در تقابل با قطر همچنان به 4 کشور عربستان، امارات، بحرین و مصر محدود بماند.

دولت اردن هم از ورود به تنش میان ریاض و دوحه خودداری و بر اصل بی‎طرفی تاکید کرد. رسانه‎های اردنی به نقل از یک یک منبع دولتی این کشور نوشتند که «امان» درباره قطع روابط 4 کشور عربی با قطر نظری ندارد.

نفیس زکریا، سخنگوی وزارت خارجه پاکستان تاکید کرد: کشورش در حال حاضر هیچ برنامه‌ای برای قطع روابط دیپلماتیک با قطر ندارد.

محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران هم با همتای قطری خود به صورت تلفنی گفتگو کرد و در توئیت خود با اشاره به ضرورت گفتگو نوشت: فشار و تهدید هیچگاه راه حل نیست.

هدف آل‌سعود از فشار بر قطر

شورای وزیران عربستان سعودی در بیانیه خود دلایل مشخصی را برای قطع روابط دیپلماتیک با قطر برشمرد.

نقض علنی و غیرعلنی قوانین شورای همکاری خلیج فارس، تلاش برای حفظ وحدت امت عربی، حمایت قطر از گروه‎های تروریستی و فرقه‎ای متعدد که موجب تهدید امنیت عربستان شده است را علت قطع روابط دیپلماتیک با قطر اعلام کرد.

این بیانیه نشان می‌دهد که عربستان توضیح دوحه درباره خبر اظهارات اخیر امیر قطر را نپذیرفته است. در این خبر که بعد از سفر جنجالی رئیس جمهور آمریکا به عربستان روی سایت خبرگزاری رسمی قطر قرار گرفت، امیر قطر از اقتدار و جایگاه ایران در تامین امنیت منطقه سخن گفت و از حماس در فلسطین و حزب الله در لبنان به عنوان جریان مقاومت حمایت کرد. اما دولت قطر تاکید کرد که این خبر جعلی است و هکرها این خبر را روی صفحه خبرگزاری رسمی قطر هک کرده‌اند.

اما نگاهی به عمق اختلافات تاریخی و سیاسی قطر با عربستان نشان می‌دهد که این خبر جنجالی تنها جرقه‌ای برای برافروختن خشم آل سعود از آل تمیم بوده است.

چه آنکه در گذشته هم در مقاطع مختلف مناسبات دو کشور شاهد جنگ محدود، قطع روابط دیپلماتیک و تلاش ریاض برای کودتا علیه امیر قطر بوده است.

اختلافات طولانی مدت مرزی، رویکرد مستقلانه دوحه در مسائل و بحران‌های عربی - اسلامی و ایستادگی قطر در برابر رویکرد تحکمی و تحمیلی آل سعود که خود را برادر بزرگتر کشورهای حاشیه خلیج فارس می‌دانند، ریشه‌های اصلی خشم و کینه توزی عربستان از خاندان بنی تمیم در قطر به شمار می‌آید.

این اختلافات بنیادین در مواضع منطقه‌ای ریاض و دوحه هم بروز کرده و تنش میان دو طرف را به خارج از مرزهای دو کشور گشترش داده است.

در این خصوص گرایش قطری‌ها به حمایت از اخوان‌المسلمین در کشورهای مختلف عربی، این کشور را در برابر عربستان قرار داده که حامی اصلی سلفی‌گری در کشورهای عربی و اسلامی است.

به گونه ای که در فلسطین، دولت قطر در کنار جریان مقاومت اسلامی «حماس» قرار گرفته در حالی که عربستان حامی جنبش «فتح» است. سیاست قطر در کشورهای سوریه، لیبی و دیگر کشورهای منطقه هم درچارچوب جریان های نزدیک به اخوان تعریف شده است.

طبعا این رویکرد قطر دلیل اصلی تنش میان دوحه و قاهره در سال‌های پس از سقوط محمد مرسی رئیس جمهور اخوانی مصر به شمار می آید، و به همین دلیل است که مصر به عنوان تنها کشور خارج از مثلث ریاض – ابوظبی – منامه با برنامه آل سعود برای قطع روابط با قطر همراه شده است.

انزوای آل‌سعود در جهان اسلام

اگرچه دلایل مختلفی برای اقدام خصمانه ریاض علیه قطر مطرح شده است، اما به نظر می‌رسد اصلی‌ترین هدف سران سعودی در این ماجرا بالا بردن خطر مخالف‌خوانی با طرح پرهزینه‌ای است که سعودی‌ها با نام «ناتوی عربی» از آن یاد می‌کنند.

در واقع مقامات عربستان با هزینه 460 میلیارد دلاری و هیاهوی خبری به اسقبال اولین سفر خارجی دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا رفتند و با دعوت از سران بیش از 40 کشور عربی – اسلامی خبر از تشکیل مرکز جهانی مبارزه با تروریسم در ریاض و تاسیس پیمان نظامی موسوم به «ناتوی عربی» با هدف مقابله با ایران دادند.

در چنین شرایطی اظهارات منتسب به امیر قطر درباره ایران به منزله سقوط آوار «ناتوی عربی» بر سر مقامات سعودی بود.

اما مهمتر از این اتفاق، واکنش ناخردانه مقامات سعودی است که سستی بنیان «ناتو عربی» را کاملا آشکار کرد. در واقع مقامات عربستان با دامن زدن به اظهارات تکذیب شده امیر قطر و ورود به فاز تقابل با دوحه، مرتکب اشتباهی بزرگتر شدند، و شکاف جبهه عربی را به شکل شفاف‌تری نشان دادند.

به گونه‌ای که امروز تنها 3 کشور از مجموع 41 کشوری که عربستان از آنها به عنوان اعضای «ناتوی» عربی یاد می‌کرد، در کنار سعوی‌ها ایستاده‌اند. ضمن اینکه کشورهای غربی هم تا کنون هیچ موضع مشخصی در حمایت از این ماجراجویی عربستان اتخاذ نکرده‌اند، و عملا حکم انزوای بیشتر عربستان را امضا کرده‌اند.

نکته دیگری که از قبل بحران سازی آل‌سعود علیه قطر آشکار شده است، ماهیت تحکمی و سلطه طلبانه عربستان در تعامل با دیگر کشورهای عربی است. وزیر خارجه قطر با اشاره به همین نگاه مقامات سعودی گفت: «برخی کشورها تلاش می‌کنند تا دستورات خود را به ما دیکته و تحمیل کنند، اما دوحه این مسأله را به‌طور کامل رد می‌کند.»

طبعا افشای این ماهیت سران سعودی، نگاه منفی دیگر ملت‎ها و دولت‌های عربی در هم در پی خواهد داشت، وانزوای بیشتر آل سعود در جهان اسلام را رقم خواهد زد.

صف‌بندی جدید سعودی – غیرسعودی

با توجه به آخرین واکنش‌ها به نظر می‌رسد، تقابل با قطر تا به این لحظه صرفا در حلقه چهار کشور عربستان، امارات، بحرین و مصر محدود مانده است و کشورهای اسلامی – عربی تمایلی به همراهی با این ماجراجویی و سیطره خواهی آل سعود ندارند.

به همین دلیل مقامات عربستان با این اشتباه راهبردی خود، صف‌بندی سعودی – غیرسعودی به وجود آمده در جنگ یمن را به شکل پررنگ‌تری به تصویر کشیدند.

در این صف‌بندی سیاسی عربستان با دو یا سه متحد منطقه ای خود، در برابر دهها کشور عربی – اسلامی قرار گرفته که با اعلام مخالفت یا سکوت خود در برابر تجاوز به یمن و اینک، تقابل با قطر در جبهه غیرسعودی قرار گرفته اند.

البته ناگفته نماند که این صف‌بندی گویای شکل عمومی و غیر هدفمند فضای حاکم بر منطقه است، و به این معنا نیست که کشورهایی که با عربستان در ماجرای یمن و قطر همراهی نکرده‌اند، به شکل ساختارمند در کنار هم قرار گرفته‌اند، چه آنکه در جبهه سعودی هم سه کشور همسو با ریاض، هر یک اهداف مختلفی را در این جبهه دنبال می کنند.

یوسف اسماعیلی