روایت معتضد از ماهی و ماهیگیری در ایران

ایشان شاید مطلع نبود که ماهیان دریای خزر سال به سال به علت صید بی‌رویه کشورهای اطراف این دریا رو به کاهش است. من وقتی چندی پیش در بوشهر بودم از دریانورد و ماهیگیر صاحب سابقه‌ای شنیدم کشتی‌های صیادی چینی و کره‌ای و ژاپنی که با کمک قوه برق ماهیان را صید می‌کنند از ماهیان خلیج فارس هم کاسته و صیادان ناچار کیلومترها و حتی فرسنگ‌ها در دریا پیش می‌روند و هم‌این‌که گاهی گرفتار ماموران سعودی و کویتی و قطری و اماراتی می‌شوند. یا لنج‌های ماهیگیری در دریای عمان گاهی شکار دزدان دریایی سومالیایی می‌شوند که از باب‌المندب بیرون آمده و در دریاهای حول و حوش آن جولان می‌دهند.

آب شور دریا می‌گرفتند و می‌گیرند اما نمک در ایران بیشتر از معادن زیرزمینی نمک به دست می‌آید.

نمک قرن‌ها به صورت کلوخه در ایران عرضه می‌شده است اما 60 سالی است به صورت بسته‌ای و قوطی به فروش می‌رسد. برای نمک‌سود کردن ماهی در گیلان و مازندران از قرن‌ها پیش اتاق‌هایی در دهات شمال می‌ساخته‌اند و ماهی را نمک‌سود می‌کردند. آدام اوکتاریوس سیاح آلمانی که در قرن هفدهم میلادی در زمان شاه‌صفی نوه شاه‌عباس به ایران سفر کرده به این اتاق‌ها اشاره کرده است.

ماهی دریای کاسپین (خزر) قرن‌ها به‌صورت شور یا دودی به سایر ولایات ایران ارسال می‌شد و امکان فرستادن ماهی تازه با وسایل کندروی قدیم میسر نبوده است. از زمانی که اتومبیل در ایران به کار افتاد ارسال ماهی سفید، ‌ماهی آزاد، ماهی کپور، ماهی کفال، سیم‌ماهی و ماهی کولی از صیدگاه‌‌های دریای کاسپین (خزر) به تهران و سایر شهرها متداول شد. نمک‌سود کردن خاویار نه از قدیم‌الایام بل از قرن نوزدهم که خانواده لیانازوف روسی امتیاز صید شیلات دریای مازندران را از ناصرالدین‌شاه قاجار دریافت کرد، متداول شد. در میانه قرن نوزدهم روس‌ها که چند قرن خاویار دریای خزر را مصرف می‌کردند فتوایی جعل کردند که تناول خاویار از ماهیان فاقد فلس حرام است. بدین ترتیب خاطرشان جمع شد که تمام خاویار دریای پربرکت مازندران نصیب آنان می‌شود.

در دوران ناصرالدین‌شاه کارگاه‌های شیلات در سراسر کرانه‌های جنوبی دریای خزر تاسیس شد و تقریبا 90 درصد ماهیان ایران و ماهیانی که خاویار از لاشه آنان استخراج می‌شد جزو املاک شیلات لیانازوف بودند. مصرف نمک در کالباس و سوسیس به مقدار فراوان این محصولات گوشتی را نیز خطرناک کرده است و بهتر است در مصرف آنها امساک گردد.

شرکت ملی شیلات ایران در سال 1331 پس از خلع ید از شرکت 35 ساله شیلات ایران و روس تاسیس شد و تمام تاسیسات شیلات شمال به دولت ایران تعلق گرفت.

اما خانواده دولو قاجار هوشنگ و احسانیه خواهرش مانند اختاپوس صدور شیلات را به طور انحصاری در اختیار داشتند و میلیون‌ها دلار به طور سالانه سود می‌بردند و البته 800 کیلو، 800 کیلو خاویار مجانی در اختیار دربار پهلوی قرار می‌دادند که فهرست آن در اسناد آن دوران که اخیرا چاپ شده، موجود است.

حدود یک قرن شیلات ایران به وسیله روس‌های تزاری تجارت می‌شد. برادران لیانازوف در بندرهای شمال ایران و نیز بندر باکو خانه‌های مجلل با باغات پر از مرکبات داشتند و به شاهان قاجار و رجال ایران حق و حساب لازم را می‌رساندند. درحقیقت خانه‌های ییلاقی و پرگل و درخت آنان مهمانخانه‌ای برای اتراق و استراحت شاهزادگان ایرانی بود. دولت شوروی آخرین لیانازوف را ربود، او را سوار کشتی کردند و پس از امضای نامه‌ای که کلیه امتیازات خود در شیلات ایران را به دولت سویت انتقال می‌داد سر به نیستش کردند.

همسر سرگردان او که در گراندهتل لاله‌زار می‌زیست پس از چند سال سرگردانی و انتظار به عقد حاجی معین‌التجار بوشهری درآمد که هر زمان به تهران سفر می‌کرد در گراندهتل اقامت می‌گزید.

مهدی و پرویز بوشهری فرزندان حاج معین‌التجار بودند که مهدی سومین شوهر شاهدخت اشرف پهلوی شد و پرویز به کارهای پرسودی روی آورد.

وقتی شیلات ملی شد، دولت مصدق در اسفند 1331 با کامیون‌های ارتش در تهران و سایر مراکز استان‌ها ماهی سفید دانه‌ای یک تومان توزیع کرد که ماهی شب عید مردم تامین باشد، اما شیلات در سال‌های دهه 1340 و 1350 گرفتار مافیای درباری امیرهوشنگ دولو و خانم احسانیه دولو شد که خاویار به‌کلی اشرافی شد و ماهی هم به قیمت گران عرضه می‌شد.

خسرو معتضد - مورخ - جام جم