فرار از واقعیت‌های زندگی روزمره

آقای دکتر امامی، آیا می‌توان برای استفاده ممتد و بی‌هدف از فضای مجازی اصطلاح و واژه اعتیاد را به کار برد؟ مرادم این است که چنین واژه‌ای برای فضای مجازی سنگین و ثقیل نیست؟

در یک مفهوم کلی، اعتیاد یعنی رفتاری که بر رفتارهای دیگر غلبه پیدا کند و به طور مداوم تکرار شود. اعتیاد به اینترنت هم در طبقه‌بندی انواع اعتیادها قرار دارد؛ یعنی نوعی استفاده افراطی، ممتد، بی‌هدف و وابستگی بیش از حد به اینترنت به‌طوری‌که در ارتباطات زندگی روزمره، کار، تحصیل و سایر امور اجتماعی کاربر نوعی اختلال و بی‌نظمی به وجود ‌آید.

چگونه استفاده بی‌رویه و ممتد از فضای مجازی تبدیل به یک اختلال رفتاری می‌شود؟

وقتی می‌گوییم اختلال، یعنی وجود یک مشکل رفتاری. اگر حضور یک فرد در فضای مجازی به نسبت زندگی روزمره‌اش آن‌قدر زیاد شود که عوارضی همچون افسردگی و بی‌حوصلگی را برایش به ارمغان بیاورد، به یک اختلال رفتاری تبدیل شده است. به تعبیر دیگر، زندگی در فضای سایبر و وابستگی او به این فضا، برایش جذاب‌تر و لذتبخش تر از زندگی روزمره است و این امر منجر به اختلال و عدم توازن می‌شود.

چه عواملی در پیدایش و بروز اعتیاد به فضای مجازی دخیل و سهیم هستند؟

اعتیاد به اینترنت به دلایل متعددی ارتباط دارد و می‌تواند برای هر شخص نیز متفاوت باشد. یکی از علل به وجود آمدن اعتیاد به فضای مجازی، فرار از واقعیت‌های زندگی روزمره و پناه آوردن به اینترنت است. فرد در جستجوی ارتباطاتی است که در دنیای واقعی پیدا نکرده یا در پی نشان دادن بخشی از شخصیتش است که امکان ابراز آن را در زندگی روزمره نداشته است. لذا می‌تواند هویت مجعول و ناشناخته‌ای برای خود تعریف کند و به زندگی دوم خود در فضای مجازی بپردازد. او در این فضای مجذوب مجازی، با استفاده مفرط از اینترنت، در پی تامین نیازها، تسکین فوری و فرار از اضطراب‌ها و مشکلاتش است.

عده‌ای هم اینترنت را راهی برای خارج کردن خودشان از انزوا و تنهایی می‌یابند. اینها به دنبال یک پشتیبان اجتماعی هستند. به عبارت دیگر، در پذیرفته شدن در دنیای واقعی و جلب محبت دیگران به هر دلیلی با مشکل مواجه شده‌اند و این عدم پذیرش را در دنیای مجازی جست و جو می‌کنند.

گفتید اعتیاد به فضای مجازی، دلایل مختلفی دارد، آیا می‌توان متصور شد که اعتیاد به این فضا از انواع و سطوح مختلفی برخوردار است؟

بله، اعتیاد به فضای مجازی انواع مختلفی دارد. یکی از آنها اعتیاد به بازی‌های رایانه‌ای یا اینترنتی است. گروه دیگر، به چت و گفت‌وگو در این فضاها اعتیاد دارند که امروزه بیشتر این موارد در تلفن‌های همراه هوشمند، مشاهده می‌شود.

عده‌ای هم هستند که مدام اسمشان را جست و جو می‌کنند. گروهی دیگری هم مدام به ایمیل، وبلاگ، شبکه اجتماعی (مثل توییتر، گوگل پلاس و فیسبوک) یا پیام رسان‌های موبایلی‌شان (واتس اپ، تلگرام) مراجعه می‌کنند که نکند پیام جدیدی برایشان آمده باشد یا کدام مطلبشان را چه کسانی لایک کرده‌اند، چه افرادی نظر گذاشته اند و مواردی از این قبیل. نوعی دیگر از اعتیاد اینترنتی، پیگیری رابطه‌های جنسی است که متاسفانه اشتیاقی است سیری‌ناپذیر. اعتیادهای دیگری هم وجود دارد مانند اعتیاد به دانلود کردن و جمع‌آوری اطلاعات، اعتیاد به خریدهای اینترنتی و نهایتا اعتیاد به وبگردی و اخبار یعنی دائم به روز بودن، به گونه‌ای که کاربر فکر می‌کند، اگر الان از پای اینترنت کنار برود و آفلاین شود، ممکن است خبر مهمی روی سایت‌ها قرار بگیرد و او مطلع نشود که اینها همگی زنگ خطر است و فرد را با مشکلات جدی مواجه می‌سازد.

نشانه‌های اعتیاد به فضای مجازی در یک کاربر چیست؟

فرد معتاد به فضای مجازی اگر از این فضا خارج شود بدخلق می‌شود و احساس اضطراب و بی‌قراری می‌کند. بعد از مدتی هم که با انتقاد اطرافیانش مواجه شود میزان حضورش در فضای مجازی را منکر شده، دلایل دیگری مانند درس خواندن یا انجام کار اداری را بهانه می‌کند.

این اعتیاد چه عوارض و تبعات سویی می‌تواند داشته باشد؛ چه به لحاظ فردی و چه از منظر اجتماعی؟

سلامت فکری و فیزیکی این کاربران بیشتر در معرض خطر قرار دارد. به عنوان مثال، اضطراب، افسردگی، تندخویی، بدخلقی، بی قراری، تفکرهای وسواسی و خیالبافی از عمده‌ترین علائم و عوارض اعتیاد به فضای مجازی است. همچنین کاهش ارتباطات اجتماعی و فعالیت فیزیکی، بی‌خوابی، افت تحصیلی از دیگر عواملی است که در پژوهش‌های انجام شده به عنوان عوارض اعتیاد اینترنتی نام گرفته‌اند.

به عنوان یک کارشناس و پژوهشگر رسانه‌های نوین چه راهکارها و پیشنهادهایی برای مواجهه با مقوله اعتیاد به فضای مجازی دارید؛‌ بخصوص در میان نوجوانان و جوانان؟

برای درمان اعتیاد کاربر به فضای مجازی، هرگز ممانعت از ورود او به این فضا توصیه نمی‌شود، بلکه تاکید و پیشنهاد بر مدیریت زمان استفاده و حضور در فضای مجازی به عنوان یک راهکار اساسی است یعنی باید تعادلی بین زندگی روزمره و حضور در فضای مجازی برقرار شود. بنابراین لازم است برنامه ریزی و تدبیر برای گنجاندن برنامه‌های جذاب و لذتبخش دیگر در زندگی روزمره مدنظر قرار گیرد و جایگزین حضور در فضای مجازی شود.

استفاده بیش از حد، همیشه اعتیاد نیست

دکتر امامی: دیدگاه‌هایی وجود دارد که مخالف اعتیاد نامیدن استفاده فراوان از فضای مجازی است. برخی روان‌شناسان اعتقاد دارند که واژه اعتیاد برای توصیف این حالت، واژه مناسبی نیست و به نوعی گمراه‌کننده ‌است، چراکه حظ استفاده از اینترنت و فضای مجازی، اصلا شباهتی با لذت مواد مخدر ندارد. آنها در استناد به این بحث، می‌گویند یک شخص ساعات طولانی از اینترنت استفاده می‌برد ولی بهره او هدفمند است، پس آیا می‌شود اسم این کارش را اعتیاد گذاشت؟ فضای مجازی، دسترسی به کتاب و منابع علمی دیگر را راحت کرده است و در این شکی نیست، من اعتقاد دارم استفاده و وابستگی بیش از حد به فضای مجازی، همیشه اعتیاد نیست، بلکه زمانی شکل اعتیاد به خود می‌گیرد که فرد رابطه خود را با واقعیت از دست می‌دهد و در فضای خیالی خودش زندگی می‌کند و نمی‌تواند با زندگی روزمره ارتباط برقرار کند.

محسن محمدی