حکایت ناگفته‌های حکیم

به گزارش جام جم سیما، سریال بوعلی‌سینا اولین بار سال 1364 از شبکه دو پخش شد و حالا این شب‌ها ساعت 21 و 30 دقیقه با کیفیت HD از شبکه آی‌فیلم پخش می شود.

در ابتدای دهه 60 بود و شبکه دو با رویکرد آموزشی آغاز به کار کرد و چندی بود که مدیران تلویزیون بر آن شده بودند آرام‌آرام شرایطی فراهم کنند که این شبکه ضمن حفظ رویکرد آموزشی، شکل و شمایل یک شبکه تلویزیونی سرگرم‌کننده را به خود بگیرد و برنامه‌های متنوعی مانند فیلم و سریال نیز به تماشاگرانش ارائه کند.

به این ترتیب ایده ساخت سریال‌هایی درباره مشاهیر و مفاخر ایران‌زمین مطرح شد و منوچهر محمدی جوان که 29سال بیشتر نداشت، پیشنهاد ساخت سریال بوعلی‌سینا را به محمد هاشمی مدیرعامل رادیو و تلویزیون ارائه کرد.

این در حالی بود که سریال‌های سربداران و میرزاکوچک‌خان در روند تولید دچار مشکلاتی شده بودند و این ذهنیت که امکان ساخت آثار تاریخی و فاخر در تلویزیون وجود ندارد، در حال شکل‌گیری بود. محمدی که نامش به رسم آن دوران به‌عنوان مدیر تولید در تیتراژ ذکر شده، متعهد شد سریال بوعلی سینا را در زمان تعیین شده بدون نیاز به تمدید و با بودجه تعریف شده بدون اصلاح برآورد بسازد و به شبکه دو تحویل دهد.

اصفهان میزبان بوعلی سینا

نگارش فیلمنامه سریال بوعلی‌سینا توسط کیهان رهگذار آغاز شد. رهگذار پیش از بوعلی سینا فیلمنامه سریال سربداران را نوشته بود که به کارگردانی محمدعلی نجفی ساخته شد و چند سریال نیز کارگردانی کرده بود که از آن جمله می‌توان به «شهر من شیراز» اشاره کرد.

بعد از هفت ماه، فیلمنامه آماده بود و رهگذار، بوعلی سینا را در تهران و اصفهان کارگردانی کرد. به گفته محمدی تولید این سریال نزدیک به هفت ماه طول کشید.

او می‌گوید: بخش زیادی از سریال را در بناهای تاریخی اصفهان بخصوص مسجدجامع این شهر تصویربرداری کردیم. طبیعت بکر، روستاهای قدیمی و زاینده‌رود پرآب برای تصویربرداری صحنه‌های خارجی کاملا مناسب بود. بخش‌هایی از سریال هم در تهران تصویربرداری شد.

از کبوترخانه تا آسیاب

برای تولید سریال بوعلی سینا، ساخت‌وسازهای بسیاری انجام شد. به گفته محمدی هم در اصفهان و هم در پادگان اقدسیه که باغ بزرگی داشت، دکورهایی ساخته شد. کاخ‌های تابستانی و بخشی از دوران کودکی بوعلی سینا در این باغ تصویربرداری شده است.

بر اساس توضیحات این تهیه‌کننده بسیاری از ساخت و سازها در مکان‌هایی انجام شده بود که جزو میراث فرهنگی کشور است؛ در نتیجه بعد از پایان تصویربرداری همه آنها ویران شد و مکان‌های تاریخی مانند روز اول به سازمان میراث فرهنگی وقت، تحویل داده شد.

همچنین نماهای مربوط به زندان در سریال بوعلی سینا در کبوترخانه‌های اطراف اصفهان تصویربرداری شد و دکور بخشی از کاخ‌ها و سالن تشریح ابن‌سینا در مسجدجامع اصفهان ساخته شده بود. همچنین صحنه مربوط به فرار بوعلی سینا و ابوریحان بیرونی نیز در یکی از آسیاب‌های آبی قدیمی، کنار زاینده‌رود تصویربرداری شده است.

اولین‌ها و بهترین‌ها

سریال بوعلی‌سینا توسط گروه جوانی ساخته شد که تجربیات زیادی نداشتند و بسیاری از آنها این سریال را به‌عنوان اولین تجربه در کارنامه حرفه‌ای خود به ثبت رسانده‌اند. به‌عنوان نمونه منوچهر محمدی پیش از بوعلی سینا یکی دو فیلم سینمایی تهیه کرده بود و این برای اولین بار بود که مسئولیت تهیه یک سریال تلویزیونی را به عهده‌می‌گرفت.

طراح صحنه و لباس این سریال نیز از جوان‌های تازه‌کاری بود که بعد از اتمام تحصیل به کشور بازگشته بود. فرهاد فارسی که سال 1390 دار دنیا را وداع گفت، بعد از بوعلی سینا، طراحی صحنه و لباس فیلم‌ها و سریال‌های متعددی را برعهده داشت که از آخرین آنها می‌توان به فیلم سینمایی رستاخیز اشاره کرد.

گفتنی است لباس‌ها و لوازم صحنه‌ای که فارسی برای سریال بوعلی سینا طراحی کرد، بعد از پایان تصویربرداری به آرشیو صدا و سیما ارائه شد.

ابن سینای کوچک

کیهان رهگذار و امین تارخ زمانی با هم آشنا شدند که تارخ در نمایش اتللو نقش یاگو را بازی می‌کرد. این آشنایی به همکاری آنها در سریال شهر من شیراز منجر شد و بعدها تارخ در سریال سربداران که رهگذار نویسنده فیلمنامه‌اش بود، بازی کرد.

بعد از سربداران، مرگ یزدگرد، شهر من شیراز و یک تله‌تئاتر، سریال بوعلی‌سینا چهارمین تجربه تصویری امین تارخ بود. تارخ ایفای نقش بوعلی در سه دوره جوانی، میانسالی و پیری را برعهده داشت و نقش این سینای کوچک را یکی از پسران محمدعلی نجفی بازی کرد. صالح و آیت نجفی در نقش بوعلی سینا و برادرش در این سریال ظاهر شدند.

صرفه‌جویی 2 میلیون تومانی

ساخت سریال بوعلی سینا با 17 میلیون تومان بودجه تصویب شد، اما با 15 میلیون تومان ساخته شد و منوچهر محمدی دو میلیون تومان را به تلویزیون بازگرداند.

وی در این باره توضیح می‌دهد: مجموعه ذوب‌آهن اصفهان در ساخت این سریال با ما همکاری کرد و برای اقامت گروه مکانی در اختیارمان قرار داد که در آنجا مستقر شدیم و هزینه‌ای بابت اقامت در اصفهان پرداخت نکردیم. درنتیجه از هزینه‌های پیش‌بینی‌شده، دو میلیون تومان صرفه‌جویی شد.

محمدی در نهایت به قولش وفادار ماند و توانست سریال بوعلی‌سینا را در وقت مقرر بدون هزینه اضافه یا حاشیه و تعطیلی به تلویزیون تحویل دهد. سریال بوعلی سینا سال 63 تولید شد و سال 64 از شبکه دو به‌نمایش در آمد.

تشویق‌های دکتر روحانی و علی جنتی

دکتر حسن روحانی رئیس‌جمهور کشورمان و علی جنتی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در دهه60 عضو شورای سرپرستی صدا و سیما بودند. وقتی تولید سریال بوعلی سینا به پایان رسید، اعضای این شورا به تماشای آن نشستند و گویا از تماشای آن بسیار لذت بردند، چرا که گروه تولید سریال تشویق‌نامه‌های متعددی از دکتر روحانی و علی جنتی دریافت کردند.

پایانی برای یک کارگردان

کیهان رهگذار بی‌شک یکی از بهترین و متخصص‌ترین نویسندگان و کارگردانان تلویزیون کشور است. تعداد فیلمنامه‌هایی که نوشته و سریال‌هایی که ساخته به زحمت به تعداد انگشتان یک دست می‌رسد، اما همین آثار هنوز هم جزو آثار فاخر و ارزشمند و البته هچنان تماشایی هستند.

بوعلی سینا آخرین سریالی بود که رهگذار نوشت و کارگردانی کرد. او کمی بعد از کارگردانی این سریال از کشور مهاجرت کرد و بعدها در دهه 70 بعد از مبارزه با بیماری سرطان دار فانی را وداع گفت.

شاید اگر کشورمان درگیر جنگ تحمیلی نمی‌شد یا اگر مدیران تلویزیون ساخت سریال‌های مربوط به مشاهیر کشور را با جدیت پیگیری می‌کردند، امروز مردم از توانایی‌ها و تخصص کیهان‌ رهگذار درباره تاریخ و بخصوص ادبیات فارسی بهره بیشتری در سریال‌های تلویزیونی می‌بردند و احتمالا درباره فارابی، ابوریحان بیرونی، حافظ و سعدی و دیگر مشاهیر کشور نیز سریال‌های ارزشمند ساخته شده بود.

ما و همسایه‌هایمان

شیخ‌الرئیس پورسینا، حکیم، فیلسوف و شاعر نامدار در روستای افشنه نزدیک بخارا در ازبکستان کنونی، متولد شد و در طول عمر پربارش در چند شهر مختلف از ایران بزرگ زندگی کرد و پس از مرگ در همدان به خاک سپرده شد.

در دوره‌ای که بسیاری از کشورهای همسایه از تلاش برای مصادره کردن مشاهیر بزرگ ایرانی ابایی ندارند، بوعلی‌سینا همیشه ایرانی بوده و هست؛ شاید به این دلیل که سریال بوعلی سینا 30 سال پیش ساخته شد و در کشورهای بسیاری هم به نمایش درآمد.

افغانستان، تاجیکستان، ترکیه و بسیاری از کشورهای همسایه این سریال را از تلویزیون ایران خریده ‌و به مخاطبان خود عرضه کرده‌اند.

به گفته منوچهر محمدی اگر قرار باشد امروز سریالی مانند بوعلی سینا ساخته شود، 17 میلیون تومان حتی دستمزد یکی از بازیگران آن نخواهد بود و لازم است حداقل 30 میلیارد تومان هزینه شود.

یک دستگرمی نه چندان ساده

کارگردان سریال بوعلی‌سینا معتقد بود چهره امین تارخ به نقاشی‌هایی که از چهره سینای حکیم موجود است شباهت دارد و این یکی از دلایل انتخاب تارخ برای بازی در این نقش بود؛ به همین دلیل امین تارخ برای بازی در این سریال گریم بسیار سنگینی نداشت، گریمی که در عین حال چندان هم ساده نبود.

به گفته امین تارخ، سریال بوعلی‌سینا دستگرمی بود برای ساخت سریال‌های بعدی درباره مشاهیر کشورمان، اما این اتفاق نیفتاد. او می‌گوید: در آغاز راه بودیم، همه جوان و پرانرژی و می‌خواستیم هر روز بهتر از روز قبل، کارهای بهتر و باکیفیت‌تری بسازیم. گمان می‌کردیم قرار است به جاهای فوق‌العاده‌ای برسیم!

بازیگر نقش بوعلی‌سینا بازی در نقش بوعلی را یک برد پیش از بازی می‌داند و توضیح می‌دهد: نقش‌هایی هست که بازیگر قبل از ایفای آن نیمی از بازی را برده است.

تارخ مانند هر بازیگر پرشوری برای بازی در نقش بوعلی‌سینا، با کیهان رهگذار درباره این شخصیت گفت‌وگو کرده و با تحلیل‌ها و تلاش‌هایش توانسته آن را چنان ایفا کند که همچنان در یاد مخاطب بماند.

تلفیق تاریخ و هنر

از نگاه امین تارخ، توفیق سریال بوعلی بیش از هر چیز به سبک و نگاه کیهان رهگذار به تاریخ مربوط است. او با اشاره به پیوند بین تاریخ و قصه‌گویی در سریال بوعلی سینا، تاکید می‌کند: رهگذار بلد بود روایت‌های تاریخ را با مسائل و مباحث خانوادگی شخصیت‌های تاریخ تلفیق کند تا اثر برای تماشاگر قابل تماشا باشد. اگر قرار بود بعد علمی شخصیت حکیمی چون بوعلی‌سینا را به نمایش بگذاریم، مخاطب جذبش نمی‌شد و لذتی نمی‌برد.

امین تارخ تخصص رهگذار در نوشتن دیالوگ‌های سنگین و فاخر را دلیل دیگری بر موفقیت سریال بوعلی‌سینا می‌داند و می‌گوید: رهگذار برای آشنایی با زبان و ادبیات فارسی زحمت بسیار کشیده بود و تلاش می‌کرد زبان و بیان فاخری برای این سریال طراحی کند که در حد شأن و شخصیت بوعلی باشد و تمایز آن را به عنوان یک اثر تاریخی به نمایش بگذارد.

روزهای حسرت

زمانی که سریال بوعلی سینا ساخته می‌شد نه امین تارخ به اندازه امروز نامدار و مجرب بود، نه منوچهر محمدی و نه فرهاد فخرالدینی به‌عنوان آهنگساز، فرهاد فارسی طراح صحنه و لباس، فرخ مجیدی تصویربرداری و نه خیلی‌های دیگر؛ اما نتیجه همکاری این گروه جوان سریالی است که فارغ از مضمون تاریخی یا تاثیرات ناشی از گذر زمان، به‌واسطه ارزش‌های هنری قابل اعتنا و دیدنی است. منوچهر محمدی می‌گوید: بی‌پولی و بسیاری مسائل دیگر دست به دست هم داد تا تولید سریال به بساز و بفروشی شباهت پیدا کند. در اوضاعی که نیاز به تولید انبوه داریم و در عین حال نتوانسته‌ایم سریال‌سازی را از شکل سنتی به شکل صنعتی بدل کنیم، تولید با کیفیت جای خودش را به رفع تکلیف داده است.

از نگاه این تهیه‌کننده، نبود منتقدان حرفه‌ای که بتوانند آثار خوب و بد را تفکیک و به درستی ضعف‌ها و کاستی‌ها را طرح کنند مساله دیگری است که به افت کیفی سریال‌های تلویزیونی منجر شده است.

2 فیلم و یک حکیم

دو سال پیش فیلیپ اشتولتس آلمانی فیلمی به نام پزشک را بر اساس رمان نوا گوردون و فیلمنامه جان برگر، کارگردانی کرد که بخشی از آن به ابن سینا می‌پردازد. در این فیلم، بن‌کینگزلی نقش بوعلی سینا را بازی می‌کند. امین‌تارخ درباره این فیلم می‌گوید: فیلم بدی نبود اما تصویری که از شخصیت بوعلی نشان می‌دهد و فضایی که به عنوان شهر اصفهان در این فیلم می‌بینیم، نشان می‌دهد خیلی خوب فضای ایران و مردم این سرزمین را درک نکرده‌اند.

آذر مهاجر

گروه رادیو و تلویزیون