چالش های رحم جایگزین

هفته نامه سلامت نوشت : در حال حاضر با وجود درمان های پیشرفته ناباروری، بسیاری از زوج های نابارور با یکی از این درمان ها صاحب فرزند می شوند ولی در مقابل، زوج هایی نیز هستند که هنوز درمان های کمک باروری نتوانسته آنها را پدر و مادر کند. یکی از روش هایی که در کشور ما همواره صحبت کردن در مورد آن با حواشی زیادی همراه بوده، استفاده از رحم جایگزین است.

البته این روش سال هاست که در دنیا مطرح شده ولی در کشور ما چندسالی است که سر زبان ها افتاده و همیشه نیز انتقادهای زیادی بر آن وارد بوده است؛ از مسائل شرعی قانونی گرفته تا مسائل مادی و اخلاقی ای که هنوز راه حل قانونی مشخصی ندارند.

این در حالی است که بسیاری از زوج های نابارور به کمک این روش صاحب فرزند می شوند. برای اینکه از چند و چون روش رحم جایگزین اطلاعات کاملی به دست بیاوریم، سراغ دکتر علیرضا میلانی فر، عضو هیات علمی گروه حقوق و اخلاق زیستی پژوهشگاه ابن سینا رفتیم که در طول این گفت و گو مرتب تاکید می کرد به جای واژه رحم اجاره ای بگویید رحم جایگزین و به فردی که رحمش را برای نگهداری جنین اجاره می دهد، بگویید زن صاحب رحم و هرگز کلمه نازا را به جای نابارور به کار نبرید.

قبل از هر موضوع، برایمان بگویید یک زوج نابارور در چه صورتی می توانند از رحم جایگزین استفاده کنند؟

ببینید، من باید قبل از آنکه وارد بحث شوم، بگویم که این قضیه دستورالعمل مشخصی ندارد. روجی که تقاضای استفاده از رحم جایگزین برای فرزندآوری را دارند، در ابتدا باید برای ما مشخص شود که نابارور هستند. براساس تعریف سازمان جهان بهداشت اگر زوجی از نظر کلی سلامت باشند و در سنین باروری قرار داشته و یک سال قصد بچه دار شدن دارند به روش های معمول اقدام به بارداری کرده اند. ولی بارداری اتفاق نیفتاده نابارور محسوب می شوند که این ناباروری به زن و مرد بر می گردد، نه تنها به یکی از آنها، یعنی می گویند زوج نابارورند.

حال اگر زن و شوهری قبلا صاحب فرزند شده اند ولی در حال حاضر نابارور هستند به این مشکل ناباروری ثانویه گفته می شود و در صورتی که از ابتدا بارداری رخ ندهد، ناباروری اولیه خواهید بود. از طرفی برای اینکه واقعه تولد رخ دهد ما نیازمند 4 عامل هستیم؛ اول سلول مردانه یا اسپرم، دوم سلول زنانه یا تخمک، سوم سلول تخم که از ترکیب این 2 سلول به وجود آمده و چهارم محیطی که سلول تخم در آن پرورش پیدا کند.

وقتی بارداری اتفاق نمی افتد، یکی از این 4 عامل دچار اشکال شده یا ممکن است هر 4 تا یا 2 عامل از این عوامل عملکرد اصلی خود را نداشته باشد. درمان به روش رحم جایگزین زمانی اتفاق می افتد که ما به 3 عامل اول یعنی سلول زنانه، سلول مردانه و سلول تخم دسترسی داریم ولی محیطی که باید جنین در آن رشد کند یعنی رحم با اشکال مواجه است. این اشکال ممکن است به گونه ای ظهور پیدا کند که اصلا بارداری اتفاق نیفتد یا اینکه جنین در رحم جایگزین می شود ولی زود از بین می رود.

آیا زمانی که ناباروری زوجین برای شما محرز شد و علت آن نیز اشکال در نگهداری جنین در رحم مادر تشخیص داده شد، شما به زوجی روش رحم جایگزین را پیشنهاد می دهد یا آنها را ابتدا به سمت سایر درمان های ناباروری مانند IVF و IUI سوق می دهید؟

ما در بررسی های اولیه علت ناباروری را مشخص می کنیم و بعد در مورد روش درمان تصمیم می گیریم که این تصمیم گیری در مورد هر زوجین با توجه به شرایط و مشکلشان متفاوت است. مثلا خانمی را در نظر بگیرید که به دلیل تصادف یا به علت تومور مجبور شده رحمش را بردارد، در این صورت نمی تواند به کمک روش های دیگر درمان ناباروری، باردار شود و باید از روش رحم جایگزین استفاده کند.

آیا شما در مرکز درمان ناباروری ابن سینا، افرادی را که کاندیدای رحم جایگزین هستند به زوجین نابارور معرفی می کنید؟

نه! به دلایل مختلف ما این کار را نمی کنیم، زوجین خودشان باید فردی را که تمایل دارد تا فرزند آنها را در رحمش نگهداری کند، پیدا کنند. البته شاید مراکز دیگر این کار را انجام دهند یا مراکزی باشند که این افراد را به زوج ها معرفی کنند. در حال حاضر 70 مرکز درمان ناباروری در کشور وجود دارد. در هر صورت ما خانمی را که زوج ها به ما معرفی کردند از نظر سلامت بررسی می کنیم تا ببینیم کاندیدای مناسبی برای این روش هست یا نه!

قطعا فردی که می خواهد با روش های آزمایشگاهی، جنین تشکیل شده یک زوج را در رحمش نگهداری کند، باید از جهات مختلف بررسی شود. لطفا در مورد ویژگی هایی که یک زن را کاندید برای نگهداری جنین در رحمش می کند؟ توضیح دهید.

زنی که برای نگهداری جنین در رحمش انتخاب می شود، باید سنش کمتر از 35 سال باشد و ترجیح ما در مرکز ناباروری ابن سنیا زیر 30 است. علاوه بر آن باید سابقه یک بارداری موفق را نیز داشته باشد. البته یک دوشیزه می تواند این کار را بکند ولی کار برای ما مشکل تر خواهد شد، چون در آن صورت باید بررسی های بیشتری انجام شود. به همین دلیل ما دوشیزه قبول نمی کنیم؛ چون نمی دانیم می تواند جنین را نگه دارد یا نه. هم چنین زنی که صاحب فرزند است باید سین فرزندش از 10 سال بیشتر و از 3 سال کمتر نباشد.

اگر دارای همسر است، حتما باید همسرش رضایت بدهد و نه خودش و نه همسرش نباید اعتیاد داشته باشند. همچنین زن صاحب رحم باید از سلامت متعارف برخوردار باشد، به گونه ای که ما از نظر بیماری های عفونی مانند ایدز و هپاتیت آنها را بررسی می کنیم، علاوه بر آن بیماری های قلبی و دیابت نیز مورد ارزیابی قرار می گیرند و بعد براساس شرح حال فرد، آزمایش های تکمیلی نیز انجام می شود.

آیا زن صاحب رحم از نظر بیماری های روانی نیز مورد بررسی قرار می گیرد؟

بله، فردی که می خواهد در این فرآیند قرار بگیرد باید از کفایت روانی مناسبی برخوردار باشد یعنی زندگی روزمره و عادی وی به دلیل مشکل های روانی اش مختل نشود. ممکن است فردی دچار استرس باشد ولی بتواند کارهای خودش را انجام دهد ولی اگر مشکل های روانی فرد به حدی باشد که نیاز به دارو و درمانی دارد، ممکن است 2 مشکل به وجود آید؛ اول آنکه دارهای روان پزشکی با هورمون هایی که ما تجویز می کنیم، تداخل دارد و دوم آنکه مصرف این داروها به جنین آسیب می زند، بنابراین سلامت روانی زن صاحب رحم اهمیت زیادی دارد.

آیا زمانی که یک زن واجد شرایط برای رحم جایگزین شناخته شد، فقط یک بار می تواند این مسئولیت را تقبل کند؟

ببینید، بارداری یک ریسک است و این خطر برای هر فردی با توجه به شرایط جسمی و روانی اش وجود دارد، ما بیش از یک بار اجازه این کار را در مرکزمان نمی دهیم، چون سلامت خود فرد هم به مخاطره می افتد. شاید یک زنی بگوید من با تمام خطرها آشنا هستم و دوست دارم این کار را بکنم ولی باز هم ما به دلیل مشکل های زیادی که هم متوجه سلامت آن فرد می شود و هم مشکل های قانونی و اخلاقی که به وجود می آید، بیش از یک بار موافقت نمی کنیم.

یکی از مسایل مهم در مورد استفاده از رحم جایگزین مسایل شرعی و اخلاقی آن است که مشکل های زیادی را ممکن است هم برای زوج ها و هم برای فرد صاحب رحم ایجاد کند. شما در مرکزتان چطور این مشکل ها را مدیریت می کنید؟

بعد از بررسی های انجام شده از زوجین و فرد صاحب رحم یک قرارداد بین طرفین تنظیم می شود و این قرارداد به این منظور تهیه می شود که طرفین نتوانند ادعا کنند که ما اطلاعاتمان در این زمینه کم بود یا در اواسط کار منصرف شوند. البته باید تاکید کنم که هر جور قراردادی که تنظیم شود، هرچقدر هم که طرفین آن را مهر و امضا کنند باز هم باید حسن سلوک داشته باشند و پشتوانه اخلاقی طرفین است که ضامن آن قرارداد است. درست است که استفاده از این روش با مسائل شرعی و اخلاقی مواجه است ولی مهم این است که طرفین بعد از اینکه در این زمینه تحقیق و بررسی کردند و قرارداد را پذیرفتند تحت تاثیر حرف های اطرافیان و دوست و آشنا قرار نگیرند.

شاید بهتر باشد برای روشن شدن موضوع تا حدودی وارد جزییات بشویم. اگر امکان دارد چند نمونه مثال برایمان ذکر کنید تا افرادی که می خواهند از این روش استفاده کنند، علاوه بر آنکه به محاسن آن فکر می کنند، در جریان مشکل های آن نیز باشند.

البته هر روشی مشکل های خاص خودش را دارد و بیان مشکل ها به این معنا نیست که ما روشی را در اینجا رد یا تاکید کنیم ولی ویژگی ای که درمان ناباروری نسبت به درمان سایر بیماری ها دارد، این است که ما برای به نتیجه رسیدن به جای یک نفر با چند نفر در ارتباط هستیم و این کار را مشکل می کند؛ مثلا جزو مفاد اصلی که باید در قرارداد ذکر شود، این است که نباید زنی که صاحب رحم است، در طول مدت بارداری در معرض ضرب و شتم یا دعوا و مرافعه قرار بگیرد ولی ضمانتی برای این قضیه وجود ندارد. ممکن است طی بارداری، زن صاحب رحم دچار بیماری ای شود که هزینه درمان بالایی دارد، حال سوال اینجاست که این هزینه را باید چه کسی پرداخت کند؟

ممکن است همسر فردی که صاحب رحم است رضایت داده باشد که همسرش این مسئولیت را قبول کند ولی بعد از چند ماه منصرف شود و بگوید به دلیل مشکلاتی که برای همسرش ایجاد شده، نمی تواند به وظایفش همانند سابق ادامه دهد، پس من منصرف شدم. حتی می تواند ادعا کند که چون همسرش نمی تواند نیازهای جنسی وی را برآورده کند از رضایت خود صرف نظر می کند. تصور کنید یک زن مجرد، صاحب رحم است و بعد از یکی دو ماه یک خواستگار مستعد پیدا می شود و قصد دارد ازدواج کند و مصرانه تقاضا دارد که بچه را سقط کند.

تصور کنید همه چیز به خوبی پیش رود ولی زن و مردی که جنینشان در رحم زن دیگری است به مسافرت می روند و در مسافرت فوت می کنند، در آن صورت تکلیف فرزندشان چه می شود؟ آیا اقوام آنها حاضرند حضانت بچه را قبول کنند؟ یا اگر زن صاحب رحم در هنگام زایمان فوت کرد، چه باید کرد؟مشکل هایی که شما به آن اشاره کردید، نشان می دهد با وجود آنکه استفاده از رحم جایگزین وابسته به قرارداد بین زوج ها و صاحب رحم است اما به همان میزان نیز می تواند دستخوش اتفاق هایی شود که بخش زیادی از آن راه حل قانونی مشخصی ندارد ولی این کار تاکنون انجام شده و خیلی ها با این روش بچه دار شدند. شما چه توصیه ای به زوج ها دارید که مشکل ها به حداقل برسد؟

همان طور که گفتم، ما در این زمینه خلا قانونی داریم و بسیاری از مشکل ها هم از همین جا ناشی می شود. مثلا یک مساله مهم در این زمینه شناسنامه نوزادانی است که با این روش به دنیا می آیند. براساس قوانین کشور ما، مادر نوزاد کسی است که بچه را به دنیا آورده، در صورتی که در این روش زنی که زایمان کرده، مادر بچه نیست. در این صورت والدین باید بروند دادگاه و ثابت کنند که پدر و مادر واقعی نوزاد هستند و بعد از طی مراحل قانونی، شناسنامه نوزاد را به نام خودشان بگیرند. بسیاری از مشکل ها به پایبندی اخلاقی طرفین نیز بر می گردد که هرچقدر سلوک اخلاقی بیشتری داشته باشند، مشکل ها کمتر می شوند.

آیا آماری دارید که در مرکز ناباروری ابن سینا سالانه چقدر از زوج ها به روش رحم جایگزین صاحب فرزند می شوند؟

نه، چون بسیاری از زوج ها بعد از اینکه اقدام های اولیه شان را انجام دادند و جنین تشکیل و منتقل شد، دیگر به مراکز ما مراجعه نمی کنند و خودشان اقدام های درمانی را تحت نظر متخصصان خارج از مرکز ما پیگیری می کنند. گاهی نیز متقاضیان شهرستان هستند و بعد به شهر خود باز می گردند، بنابراین آمار دقیقی در این زمینه ندارم ولی می توانم بگویم تعداد افرادی که از این روش استفاده می کنند زیاد نیست.

متوسط هزینه هایی که همسران باید برای استفاده از این روش بپردازند، چقدر است؟

کلیه هزینه های آزمایش های اولیه تکمیلی که فرد صاحب رحم باید انجام دهد به عهده زوج هاست ولی عدد مشخصی ندارد، چون ممکن است یک فرد با 40 هزار تومان آزمایش هایش انجام شود ولی فرد دیگری یکی دو میلیون باید برای آزمایش هایش و هزینه های دارویی بپردازد، ضمن آنکه درخصوص قرارداد نیز اصلا نمی توان عدد مشخصی را بیان کرد. جالب است که در یک مورد فردی صاحب فرزند نمی شد، همکار وی از روی فداکاری به صورت رایگان تصمیم گرفت که جنین آنها را در رحم خود نگه دارد. گاه نیز فرد صاحب رحم با یکی از زوجین نسبت فامیلی دارد و پولی بابت این 9 ماه رد و بدل نمی شود.

مادربزرگی که نوه اش را به دنیا آورد!

سارا کونل زن 35 ساله ای است که به دلیل مشکل های جسمی خاص قادر به نگاه داشتن جنین در رحمش نبود و به همین سبب، مادر 61 ساله اش، کریستین کیسی، قبول کرد نقش رحم جایگزین را برای دختر و دامادش بازی کند. سارا کونل در این باره می گوید: «ابتدا پذیرش این مساله که کسی از اعضای خانواده بخواهد نقش رحم جایگزین را بازی کند، کمی دشوار بود اما با گذشت زمان این مساله برای همه حل شد.»

نکته جالب این است که کیسی 10 سال پیش یائسه شده بود و پزشکان با تزریقات هورمونی و از طریق روش های آزمایشگاهی توانستند دوباره او را بارور کنند تا بتواند در بیمارستانی در شیکاگو، نوه خود (فینن) را به دنیا آورد. جالب است بدانید کیسی اولین مادربزرگی نیست که نقش رحم جایگزین را برای اعضای خانواده خود بازی کرده است. این اتفاق در سال 1987 در آفریقای جنوبی و در سال 2008 در اوهایو نیز افتاده بود و همه این مادربزرگ ها نوه های خود را صحیح و سالم به دنیا آورده بودند.

به همسرانی که می خواهند با این روش صاحب فرزند شوند، توصیه می کنم...

1- قبل از آنکه بخواهند از روش رحم جایگزین بچه دار شوند، حتما با افراد دارای صلاحیت یعنی متخصصان در این زمینه و مراجع تقلید خود مشورت کنند.

2- مشکل های احتمالی را در نظر بگیرند و با علم به آنها از این روش استفاده کنند.

3- بدانند که این روش هزینه بر است و تا زمانی که نظام حمایتی دقیقی در مورد آن وجود ندارد، بهتر است به عنوان گزینه آخر برای فرزندآوری به آن توجه کنند.