زندگی در سایه لبخند رضوی

تجربه ثابت کرده است سرزنش عیبجویی و گلایه که در نهایت به مجادله در کلام و رفتار ختم‌ می‌شود، در هر شرایطی بی‌فایده است چون انسان را در موقعیت‌های دفاعی قرار می‌دهد و او را وادار می‌کند برای توجیه رفتار خود از هر راهی استفاده کند. بنابراین سرزنش خطرناک است، زیرا غرور ارزشمند و شخصیت فرد را جریحه دار می‌کند و حس نفوذ را در او می‌کاهد و موجب ایجاد حس خشم و تنفری می‌شود و پیامدش جبهه‌گیری و ستیزه‌جویی است. پس با سرزنش و انتقاد نمی‌توانیم در دیگران تغییرات اساسی ایجاد کنیم، چون این کار اغلب موجب بیزاری و تنفر دیگران و در نتیجه عدم برقراری یک ارتباط اجتماعی صحیح می‌شود. امام رضا(ع) نیز در چنین لحظاتی، با فراخواندن انسان‌ها به سکوت از آنان می‌خواهد با این روش، جلب محبت نمایند: «همانا خاموشی یکی ازدرهای حکمت است، خاموشی محبت می‌آورد و راهنمای هر چیزی است» و نیز می‌فرمودند: «از فروتنی است که... سرزنش را رها کنی هر چند حق با تو باشد»؛ چرا که از ابعاد طبیعت انسانی است که او موجودی مجادله‌گراست که حتی در برابر حقایق مسلم جهان هستی نیز مناقشه و مجادله می‌کند.

از این روست که قرآن‌کریم نیز از این ویژگی آدمی یاد کرده و می‌فرماید: «ما در این قرآن از هر مثلی آوردیم و توضیح دادیم و انسان از هر موجودی جدل‏پیشه‏تر است‏.» [کهف ‌/‌54]

حضرت، این مسأله یعنی اظهار دوستی و جلب اعتماد و سرپوش گذاشتن بر عیب‌های برادر دینی تا آنجا که خود بخواهد از این مسأله سوءاستفاده کند را به کفر تشبیه نموده و خطاب به فردی که از دوست خود عیبجویی می‌کرد، در جمعی دیگر فرمودند: «از چیزهایی که انسان را به مرز کفر نزدیک می‌سازد این است که کسی با برادر دینی خود در ظاهر طرح دوستی بریزد و لغزش‌های او را یکی پس از دیگری به خاطر بسپارد تا او را رسوا کند.»

قدردانی صادقانه و خالصانه

پژوهش‌ها نشان می‌دهد انسان‌ها در طول زندگی‌شان چیزهای زیادی را می‌خواهند و برای رسیدن به آنها تلاش فراوانی می‌کنند. بعضی از مردم در دنیای واقعیت حس مهم بودن را به دست نمی‌آورند. این افراد در عالم واقعی زندگی خود در کنار خانواده، جامعه و... هرگز به خاطر کارهایشان مورد قدردانی صادقانه و خالصانه قرار نگرفته‌اند.

از دیدگاه امام رضا(ع) نیز قدردانی صادقانه و خالصانه در ارتباطات اجتماعی است که یک فرد با هر درجه و جایگاهی را تشویق به انجام رفتارهای صحیح می‌کند و حس مهم بودن را برای وی می‌آفریند و با تدبیر و یاری گرفتن از همین فن اساسیِ تعریف و تمجید بجا و نیز قدردانی صادقانه و خالصانه همراه با عاطفه و محبت است که پاسخی به این عطش داده می‌شود.

حضرت رضا رعایت این فن اساسی را در ارتباطات اجتماعی در فرمایش خویش این گونه ترسیم می‌نماید که: «باید رنج و تلاش هر کسی را عادلانه (و خالصانه) ارج نهاد و در ارزشگذاری آن کوتاهی نکرد...» [بحارالانوار ج 27، ص 102]. نمونه‌ عملی این برخورد حضرت را در اجرای این اصل مهم، می‌توان در حُسن ارتباطات اجتماعی ایشان دریافت، به گونه‌ای که ابراهیم ابن عباس صولی نقل می‌کند: «... هرگز ابی الحسن الرضا را ندیدم که قدردان زحمات دیگران نباشد و محاسن آنان را بیان ننماید... حضرت چه به طور علنی و چه به طور خصوصی همواره از مردم و زحمات آنان قدردانی خالصانه می‌نمود...».

همگامی، همراهی و همیاری

یکی دیگر از شیوه‌ها و فنون اساسی در ارتباطات اجتماعی، در آموزه‌های قرآن محور رضوی همگامی، همراهی و همیاری با مردم است. این همان امتیاز ارزشمندی است که خداوند متعال به انسان‌ها عطا کرده است و دیگر موجودات ازآن بی‌بهره‌اند.

تمایلات عالی انسانی که از آنها با تعابیری همچون: همگامی، همراهی و همیاری یا به بیانی دگردوستی و گرهگشایی به زندگی دیگران ازآن یاد می‌شود، علاوه بر برقراری رابطه‌ای مطلوب و تأثیرگذار در ارتباطات اجتماعی سبب ساختن جامعه‌ای سالم و همگرا و نیز دفع نمودن هر گونه کناره‌گیری و عزلت‌نشینی است و این همان اصل قرآنی است که درباره آن آمده است: «اما کف به کناری می‌افتد و نابود می‌شود ولی آنچه به مردم سود می‌رساند در زمین می‌ماند، خداوند متعال این چنین مثال می‌زند.»[رعد‌/‌17 ]

جایگاه این اصل مهم از منظر امام رضا علیه‌السلام تا آنجاست که می‌فرماید: «گرامی ترین و شریف‌ترین خوبی‌ها بخشندگی و فریادرسی (همراهی) بیچارگان و برآوردن آرزوی آرزومندان و تصدیق کردن پندار امیدوار است» و نیز فرمودند: «هر کس بنده‌ای را از رنج و گرفتاری (بارویی گشاده و خلقی خوش و مهربان) گشایش دهد، خداوند روز قیامت دلش را گشایش می‌دهد.»

و در ادامه فرمودند: «از رحمت خداوندی به دور است، از رحمت خداوندی به دور است کسی که در موارد نیاز و گرفتاری دوست خود را پوشیده بدارد، به طوری‌که دسترسی به او به آسانی ممکن نباشد.»

امام رضا(ع) برای اصل همگامی، همراهی و همیاری دیگر افراد در جامعه می‌فرماید، این رفتار محقق نمی‌شود مگر با سه شرط: «زود انجام دادن، کوچک شمردن و پنهان داشتن؛ اگر در آن شتاب کنی آن را گوارا می‌سازی، هرگاه در نظرت کوچک جلوه کند، آن را بزرگ داشته‌ای و با پنهان داشتن اگر در آن شتاب کنی آن را گوارا می‌سازی، هرگاه در نظرت کوچک جلوه کند، آن را بزرگ داشته‌ای و با پنهان داشتن، آن را تعمیم نموده‌ای.»

رعایت این اصل در ارتباطات اجتماعی نزد امام رضا(ع) از چنان اهمیت و جایگاهی برخوردار بود که خطاب به یارانشان فرمودند: از پدرم شنیدم او از پدرش روایت کرد که فرمود: «خداوند متعال به این سبب حضرت ابراهیم علیه‌السلام را دوست خود قرار داد که هرگز احدی را بدون انجام حاجتش رد نکرد.»

از این دیدگاه‌های توحیدی در برقراری ارتباطات اجتماعی رضوی نمی‌توان در شگفت بود، زیرا حضرت رضا(ع) بحق، مصداق این آیه قرآن کریم است که: «و مرا وجودی پربرکت (گره‌گشا) قرارده، در هرکجا باشم.» (مریم‌/‌ 31)

در جای دیگر نیز آمده است که امام رضا در پاسخ به یکی از شاگردانش به نام علی ابن شعیب که از وی می‌پرسد: بهترین مردم کیست؟ می‌فرماید: «کسی که زندگی دیگران از ناحیه‌ او نیکو می‌شود، سپس ادامه دادند: می‌دانی چه کسی در جامعه از همه بدتر است؟ کسی که دیگران در رابطه با او از زندگی، بهره‌ای ندارند.»

با این آموزه‌های نیک در ارتباطات اجتماعی رضوی می‌توان دریافت عبادت تنها به نماز خواندن و روزه گرفتن و به زیارت رفتن و انجام اعمال مستحبی نیست، بلکه برآوردن نیازهای افراد با خُلقی خوش، رویی گشاده و مهربان که در جامعه در کنار ما هستند و سخت به همگامی و همراهی و همیاری بدون منت ما نیازمند هستند و گاه شاید شرم و حیا مانع از به زبان آوردن نیاز آنان است، از اهمیتی همسان با عبادت برخوردار است.

در حوزه انفاق مردمان چهار دسته اند: 1 ـ آنهایی که خود نمی‌خورند و به دیگران می‌بخشند یعنی از اطعام لذت می‌برند نه طعام! 2 ـ آنهایی که هم خود می‌خورند و هم به دیگران می‌خورانند. 3 ـ کسانی که خود می‌خورند ولی به دیگران روا نمی‌دارند (بخیل) 4 ـ کسانی که نه خود می‌خورند و نه به دیگران می‌دهند (لئیم)

مثبت‌نگری و نیک‌اندیشی

در دیدگاه رضوی، در ارتباطات اجتماعی مثبت‌اندیشی به عنوان یک شیوه و فن مهم برای ایجاد رابطه‌ای تأثیرگذار مورد توجه و تأکید قرار گرفته است و از انسان‌ها می‌خواهد با مثبت نگری و نیک اندیشی، هنگام برقراری ارتباط با یکدیگر در اجتماع، همواره بهترین تفسیر از رفتار و گفتار آنان را داشته باشند: «کار برادر (دینی)‌ات را بر زیباترین شکل بنا بگذار... و هرگز نسبت به سخن برادرت گمان بد مبر، در حالی که می‌توانی توجیه نیکی به آن بیابی.»

از دیدگاه روان‌شناسی نیز منفی نگری، گاه به بیماری روانی تبدیل می‌گردد که آدمی نسبت به گفتار و کردار هرکس، فقط نقاط منفی را می‌نگرد و حتی عناصر مثبت را نیز منفی تفسیر می‌کند. امام رضا خاستگاه‌های مهم این حالت در افراد را به سبب ضعف ایمان دانسته و از دیدگاه قرآن نیز این مسأله از ویژگی منافقان است: «هر فریادی را به زیان خویش می‌پندارند.» (منافقون‌/ ‌4)

یاری نیازمندان

یکی از ویژگی‌های مهم اخلاقی اجتماعی پیشوایان ما، همسانی با محرومان است. با آن که امام رضا(ع) مقام ولایت‌عهدی داشتند، در این باره به شیوه‌ پدرانش عمل می‌کرد.

آن حضرت در ضرورت رفتار انسانی با بینوایان فرمودند: «کسی که با مسلمانی تهیدست روبه‌رو شود و همانند سلامی که به ثروتمند می‌دهد به او سلام ندهد، در قیامت خدا را نسبت به خود، خشمگین خواهد یافت.» درباره اخلاق اجتماعی امام رضا(ع) و در رابطه با نوع رفتار ایشان با محرومان آن حضرت به عنوان الگویی کامل برای امت خود محسوب می‌شد. در این باره به دو نمونه از رفتارهای کریمانه‌ حضرت اشاره می‌شود:

الف) «در مسیر هجرت به مرو، در مناطق فقیرنشین منزل می‌کرد و به خانه‌های نیازمندان وارد می‌شد و به پرس و جو می‌پرداخت و در صورت امکان به مشکلات آنان رسیدگی می‌کرد.»

ب) «بدهی بدهکاران را می‌پرداخت» یا «بدهی آنان را ضمانت می‌کرد تا طلبکاران نتوانند بر آنان سخت گیرند». نیز فرمودند: «کسی که به برادر خویش در راه خدا بهره‌ای رساند برای خود خانه‌ای در بهشت ساخته است.»

تبسم با مردم

مهر و محبت مردم در دل امام رضا(ع) به عنوان ولی خدا نهادینه بود تا جایی که همواره تلاش می‌کرد در کنار آنان باشد. به همین سبب مردم را با لبخند، مهربانی و محبت می‌پذیرفت و همیشه در ملاقات‌ها با تبسم و لبخند با مردم برخورد می‌کرد، و بدین گونه به مردم روحیه می‌داد و آنها را به خودش نزدیک می‌کرد. و این سبب می‌شد مردم احساس نزدیکی کنند و خواسته‌های خودشان را با امام در میان گذارند، از این رو نقل شده است که می‌فرمودند: «هر کس در حال تواضع به خداوند در چهره برادر مؤمنش لبخند زند، خداوند او را وارد بهشت می‌گرداند.»

ایجاد اشتیاق و تمایل در دیگران

امام رضا(ع) با توجه به سطح درک و فهم مردم و نیز نیازها و علایق و گرایش‌های آنها سخن می‌گفت و در حقیقت با در نظر گرفتن سطح درک و فهم و دانش آنان به نوعی ایجاد همسطحی و همسانی بین خود و مردم می‌کرد و با این عمل در حقیقت ایجاد یک رابطه دوستانه همراه با اشتیاق و تمایل مجدد به دیدار را فراهم می‌کرد؛ به گونه‌ای که یاسر خادم می‌گوید: «حضرت بسادگی با مردم ارتباط برقرار می‌کرد و راه دوستی را با آنان باز و هموار می‌نمود؛ به نحوی که همه با امام رضا علیه‌السلام انس می‌گرفتند.» [بحارالانوار، ج 78، ص 335]

رفتار با زیردستان

امام رضا دوستدار مردم و بویژه زیردستانش بود، و در این باره حتی دوست نداشت کسی به خاطر احترام به وی، دست از غذایش بکشد. در این باره یاسر، خادم امام می‌گوید: امام به ما فرمودند: «اگر من بالای سر شما ایستادم، و شما در حال غذا خوردن بودید، بلند نشوید، تا این که از غذا خوردن فارغ گردید. گاهی حضرت یکی از ما را برای انجام کاری صدا می‌زد، وقتی گفته می‌شد مشغول غذا خوردن است، می‌فرمود: بگذارید غذایش را بخورد و بعد برخیزد.»

دکتـر احمدعلی افتخـاری

استاد دانشگاه اصول‌الدین