سراب رسانه‌های بیگانه در عطش خبری جامعه

رسانه‌های جمعی کشور ما هنوز برای انعکاس سریع و بموقع این رویدادها خوب عمل نکرده اند، به همین دلیل این‌‌گونه اخبار بیشتر در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی چرخش دارد و خوراک خوبی برای شبکه‌های خارجی فراهم می‌کند.

تجمع معلمان، اتفاقاتی مانند حوادث تبریز و مهاباد یا حتی مراسم تدفین و خاکسپاری مرحوم پاشایی‌موجی در جامعه ایجاد کرد و شایعات، سریع جای واقعیت را گرفت و شبکه‌های ماهواره‌ای خارج از کشور سریع و با استفاده از خوراکی که شبکه‌های اجتماعی برایشان تامین کرده بودند دست به کار شدند و به دروغ‌ها دامن زدند و آنچه از دسترس دور ماند، واقعیت بود.

سرعت عمل و جلب اعتماد مخاطب

این تجربیات نشان داد سرعت عمل رسانه‌های جمعی هنگام بروز حوادث از اهمیت بسیاری برخوردار است. شبکه‌های ماهواره‌ای‌ رخدادهای کشور ما را بسرعت منعکس می‌کنند؛ اما رسانه‌های داخلی برای انعکاس به اطلاعات کامل و کافی نیاز دارند که این گونه اطلاعات بیشتر در اختیار مسئولان بخش دولتی است که متاسفانه هنگام وقوع حوادث‌ همکاری کمتری با رسانه‌ها دارند، در حالی که شفاف‌سازی و روشنگری بهترین راهکار و راه حل است. جریان‌سازی‌هایی که رسانه‌های بیگانه در زمان‌هایی خاص دارند، همیشه برای ما یک تهدید است. گاه آنها با اطلاع‌رسانی سریع صرفا اطلاعات اشتباه و کذب را منتشر می‌کنند؛ اما واقعیت این است آنچه مردم نیاز دارند اطلاعات است و برای رفع این عطش، چندان دقت نمی‌کنند که چه خبری درست و چه خبری نادرست است. ضمن اینکه معمولا انتشار این اخبار ، خالی از اغراض سیاسی نیست.

حالا در نظر بگیرید همین افراد که اطلاعاتی را زودتر از طریق فضای مجازی یا شبکه های ماهواره‌ای دریافت کرده‌اند پس از چند روز همان خبر را هر چند با اطلاعات صحیح از رسانه‌های داخلی بشنوند، چه عکس‌العملی خواهند داشت؟ آیا شبهه‌هایی که رسانه‌های بیگانه در ذهن آنها ایجاد کرده است برطرف خواهد شد؟ یا آنها همان خبر شبکه‌های بیگانه را به‌عنوان خبر صحیح می‌پذیرند؟ باید در نظر گرفت همیشه رسانه‌های رقیب می‌توانند به‌وسیله تبلیغات دروغ، فرآیند جریان‌سازی را دچار وقفه یا خدشه کنند.

رسانه‌های رقیب با اطلاع‌رسانی بموقع، واقعیت را تحریف می کنند. آنها از سرعت انتقال اخبار استفاده می‌کنند و در مخاطب اعتمادی کاذب به وجود می آورند.

صحت و سقم خبر، اصل است

حسن خجسته، معاون سابق برنامه‌ریزی و نظارت سازمان صدا و سیما، معاون اسبق صدا و پژوهشگر درباره سوگیری رسانه‌های داخلی در پوشش و انعکاس برخی رویدادها و سوءاستفاده رسانه‌های خارجی از این شرایط به جام‌جم می‌گوید: این مساله که ما باید در انتشار اخبار سریع عمل کنیم کاملا درست است. اگر در سپهر رسانه، شما رسانه‌های جمهوری اسلامی را یک طرف بگذارید و شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های تصویری و صوتی را که از طریق ماهواره پخش می‌شود در طرف دیگر بگذارید، به نظرم کار رسانه‌های ما سخت‌تر و دشوارتر است، چون مبنای ما برای انعکاس رویدادهای کشور، صحت و اصالت خبر است. یعنی صحت خبر را ابتدا جویا می‌شویم و بعد براساس این صحت، خبر را همراه با ویژگی‌هایی که برایش تعریف شده، منتشر می‌کنیم. اما برای رسانه‌های دیگر، صحت خبر اولویت ندارد، بلکه برایشان سرعت انتشار اولویت دارد.

خجسته با اشاره به اتفاق مهاباد، عنوان می‌کند: فرض کنید شما واقعه‌ای مثل مهاباد دارید، اما علت آن را نمی‌دانید. بنابراین به‌عنوان خبرنگار رسانه باید علت را بپرسید و بعد آن را منتشر کنید. پیدا کردن علت رویداد ممکن است زمان ببرد. اما از آنجا که برای رسانه‌های دیگر سرعت اهمیت دارد، رویداد را با یک علت فرضی مطرح می‌کنند، چون برایشان علت مهم نیست. پس جلو می‌افتند؛ ولی رسانه‌های رسمی نمی‌توانند از علت فرضی برای انتشار خبر استفاده کنند.

نقش تخریبی رسانه ها ی خارجی

رسانه‌های خارجی با عنادورزی تلاش می‌کنند در حوزه خبر، محتوای مورد نظر خود را به مخاطبان تزریق کنند تا محتوای اخبارو اطلاعات رسانه های داخلی باور پذیر نباشد.

از دیدگاه خجسته، از آنجا که رسانه‌های خارجی احساس مسئولیت نمی‌کنند، از علل فرضی استفاده می‌کنند؛ اما رسانه‌های ما احساس مسئولیت دارند. به‌عنوان نمونه اگر در جایی بمب‌گذاری کنند، مسلما وزارت اطلاعات به جای آن که میان مردم ایجاد رعب و وحشت کند ابتدا تلاش می‌کند عوامل بمب‌گذار را بیابد. بنابراین چنین خبری اعلام نمی‌شود تا مردم احساس وحشت نکنند. اما رسانه‌های خارجی تا متوجه چنین خبری می‌شوند بدون در نظر گرفتن مسائل امنیتی آن را منتشر می‌کنند. وحشت مردم برایشان اهمیت ندارد و نسبت به مردم ایران مسئولیت ندارند، به همین دلیل نقش تخریبی دارند. پس ما نباید فکر کنیم در انعکاس خبر عقب هستیم، زیرا مسئولیت‌پذیریم و آنها مسئولیت ناپذیر. به همین دلیل نباید نگاه یک‌سویه به این ماجرا داشته باشیم.

گستردگی دایره اطلاعات مورد نیاز است

حال این پرسش مطرح می‌شود بعد از این که رسانه‌های خارجی علل فرضی برای رویدادها مطرح کردند ما باید چگونه عمل کنیم تا هم خبر صحیح و دلایل درست رویداد را به مخاطبان عرضه و هم اعتماد آنها را جلب کنیم. رئیس سابق رادیو در این باره توضیح می‌دهد: مشکل این است که رسانه‌های داخلی نمی‌توانند شایعات را منتشر کنند و باید به منابع اصلی دسترسی پیدا کنند تا بتوانند صحت خبر را بیابند، بنابراین در این مواقع دروازه‌بانی خبر اهمیت زیادی دارد. اما دروازه‌بانی خبر در ایران با خودسانسوری عجیبی روبه‌روست.

وی با اشاره به یک خاطره رادیویی عنوان می‌کند: سال ها پیش که در رادیو فعالیت می‌کردم، خودم به تهیه‌کننده برنامه تاکید کردم دادگاه خفاش شب را زنده پوشش بدهد و ما مستقیم از رادیو پخش کنیم. تدبیری اندیشیدیم تا فقط حرف‌های نامربوط و غیراخلاقی پخش نشود. این دادگاه آن زمان خیلی شنونده داشت، اما یکدفعه برنامه قطع شد. همان موقع به تهیه‌کننده زنگ زدم و دلیل قطع برنامه را پرسیدم. جالب است او با این که خودم به‌عنوان مدیر شبکه تاکید کرده بودم این دادگاه کامل پخش شود، از مقطعی دیگر جرات نکرد آن را پخش کند. در حالی که او از تهیه‌کنندگان قدیمی رادیو بود، ولی ترس او مانع پخش شد.

گاهی مسئول خبر و مدیر گروه اجازه انتشار اخبار را دارند، اما چون خودشان به موضوع احاطه ندارند، در دروازه‌بانی دچار خودسانسوی می‌شوند. اگر اطلاعات و سواد خبرنگاران و مدیران گروه بالا باشد و آنها به موضوعات مختلف اشراف داشته‌ باشند، خودسانسوری کمتر اتفاق می‌افتد.

مهارت‌های خبری، گستره دانش‌ و مطلع بودن از مدیریت بحران، ارتباط با مسئولان برای پیگیری خبر و خطر‌پذیری از مواردی است که باید خبرنگاران در کار داشته باشند، در غیر این صورت در دروازه‌بانی خبر با محدودیت روبه‌رو خواهند شد. برخی مواقع باید در انتشار رویداد سرعت بالایی داشت، زیرا کوچک‌ترین غفلت باعث می‌شود رسانه‌های خارجی دست به کار شوند. بنابراین اگر در این موارد دانش و درک خبرنگار کم باشد به کارش لطمه وارد می‌شود.

مهارت و دانش مکمل یکدیگر است

در همه رسانه های‌ دنیا، دروازه‌بان اصلی و اولیه، خود خبرنگاران هستند و آنها باید در زمینه دریافت اخبار و تحلیل آنها تلاش زیادی کنند. برخی مواقع امکان دارد خبرنگار فرصت نکند علل یک رویداد را پیدا کند و گاهی هم به دلیل نداشتن شناخت و درک کافی، موفق به این کار نمی‌شود. برعکس خبرنگارانی هم هستند که در کار خود مهارت دارند، اما ممکن است در جاهایی کدهای اطلاعاتی نیاز داشته باشند که باید از دیگر مراجع آنها را دریافت کنند. این اتفاق هم طبیعی است. به هر حال حوزه خبر وسیع است و یک خبرنگار نمی‌تواند در همه حوزه‌ها اطلاعات کافی داشته باشد. خبرنگار باید هم مهارت و هم دانش کافی داشته باشد تا بتواند در مواقع اضطراری بسرعت وارد عمل شود و خبر درست را منتشر کند.

در دریافت و انتشار اخبار آنچه حرف اول را می‌زند تبحر، دقت و سرعت عمل خبرنگار و در مرحله دوم اشراف دبیر به موضوع و دروازه‌بانی درست و جرات او در انتشار اخبار است.

جنگ نرم، دقت و سرعت عمل

محمد کاظم انبارلویی، سردبیر روزنامه رسالت نیز درباره تاخیر در پوشش برخی رویدادها از سوی رسانه‌های داخلی به جام‌جم می‌گوید: در کشور ما رویدادهایی در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی اتفاق می‌افتد که مورد توجه رسانه‌های دشمن است. ما دوران جنگ نرم را سپری می‌کنیم و دشمن از طریق رسانه‌های شنیداری، تصویری و مجازی وارد جنگ با ما شده است. در این شرایط نظام و مسئولان نظام مورد هدف هستند و دشمن می‌خواهد آنها را سوژه کند. به همین دلیل باید در چنین نبردی در متن حضور داشته باشیم. هوشیاری و به روز بودن و داشتن حساسیت امری حیاتی است.

بنابراین در درجه اول، اصل رویداد را باید بر اساس صحت و صداقت منتشر کنیم تا جلوی هر گونه تحریف را بگیریم. متاسفانه گاهی ما بموقع به موضوع ورود پیدا نمی‌کنیم و حساسیت لازم را نداریم و حریف چون در این مورد یا خودش سوژه را پدید آورده یا در جریان سوژه است، وارد میدان می‌شود و با طراحی‌های خودش دست به ابتکار عمل می‌زند. در دنیای رسانه، ما باید کاملا هوشیار باشیم، اخبار صحیح را بسرعت منتشر کنیم و در دروازه‌بانی چنان دقیق و سریع باشیم که نگذاریم دامنه انتشار شایعات گسترش پیدا کند.

رسانه‌ها باید برای دستیابی به نتایج مطلوب از طریق جریان‌سازی، مراحلی را همچون طرح مسأله یا مشکل در کمترین زمان ممکن، اقناع‌سازی مخاطب، تقویت سیاست اقناعی، اجرا سازی فرضیه‌ای‌ تثبیت و ایجاد جریان توجه ویژه‌ای داشته باشند تا بتوانند در مقابله با پارازیت‌های جریان‌ساز موفق باشند.

تاخیر در انتشار خبر، ممنوع

انبارلویی، سردبیر روزنامه رسالت معتقد است در عرصه رسانه مصلحت‌سنجی و حساسیت بیش از اندازه کارکرد ندارد. ما گاهی می‌توانیم همه حادثه را نگوییم، اما آنچه را می‌دانیم ـ که مبتنی بر صحت و درستی حادثه است ـ مطرح کنیم؛ چون اگر بعدها اصل رویداد توسط رسانه‌های خارجی منتشر شود، نمی‌توان جلوی برخی آسیب‌ها را گرفت.

انبارلویی تاکید می‌کند: هر گونه تاخیری در انعکاس رویدادهای خبری زیانبار است، چون حریف هر طور می‌خواهد عمل می‌کند. اگر ما بموقع وارد میدان شویم با رو کردن دست او به مردم ثابت خواهیم کرد رسانه‌های بیگانه دروغ‌پردازی می‌کنند. وقتی ما بموقع وارد عمل شویم مردم به رسانه‌‌های حریف اعتماد نخواهند کرد. زیرا ما اعتبار و صحت خبر آنها را با انتشار درست و صحیح خبر و علل آن زیر سوال برده‌ایم. البته بارها این اتفاق از سوی صدا و سیما افتاده و ثابت شده رسانه‌های خارجی دروغگو هستند و هدف‌شان فقط تحریف ذهن مخاطب بوده است. خوشبختانه مردم امروز می‌دانند رقبای ما در سپهر رسانه از سلامت برخوردار نیستند، به همین دلیل برای دریافت اخبار دقیق و درست به رسانه‌های خودمان مراجعه می‌کنند.

فاطمه عودباشی‌

گروه رادیو و تلویزیون