شگفتی، قنات‌های اصفهان را جهانی می‌کند

چندی است مسئولان میراث کشور با ارسال پرونده 11 قنات تاریخی به یونسکو، امیدهای جدیدی را برای احیای سازه‌های تاریخی آبی کشور ایجاد کرده‌اند.

قرار است طی دو ماه آینده کارشناسان یونسکو با سفر به ایران، وضع این قنات‌ها را بررسی کنند. در میان این 11 قنات، سه قنات در استان اصفهان قرار دارد که به دلیل ویژگی‌های خاص آنها، کارشناسان میراث پیش‌بینی می‌کنند در فهرست جهانی قرار گیرند.

اصفهان به عنوان مرکزی‌ترین منطقه و فلات کشور، یکی از استان‌هایی به شمار می‌رود که بیشترین تعداد قنات‌ها را در خود جای داده است.

این استان پس از استان‌های خراسان رضوی و جنوبی، با 4672 رشته قنات و ۷۹ هزار و ۶۰۲ هکتار زمین تحت پوشش این قنات‌ها، سومین منبع ذخیره آبی این میراث کهن در کشور به شمار می‌رود.

آن گونه که محسن فخریان، پژوهشگر قنات‌های منطقه میمه به جام‌جم می‌گوید: در سال‌های گذشته بالغ بر 36 رشته قنات در این منطقه وجود داشته که بسیاری از آنها به‌دلیل پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی و برداشت‌های بی‌رویه توسط چاه‌های عمیق و البته غیرمجاز، خشک شده‌ و از بین رفته‌اند. از این که قنات‌های از بین رفته توانایی ذخیره آب در زیر زمین را داشته‌اند یا نه، اطلاعات دقیقی در دسترس نیست، اما از آنجا که تمام این قنات‌ها در یک منطقه ساخته‌ شده‌اند، به‌نظر می‌رسد بسیاری از این 36 رشته قنات، این قابلیت منحصربه‌فرد را داشته باشند.

نحوه ایجاد سد در قنات

مدیریت منابع آب، از اصلی‌ترین دغدغه‌های نیاکان ما برای استفاده بهینه از آب به منظور آبیاری زمین‌های کشاورزی بوده است. خصوصا منطقه مرکزی کشور که به عنوان یک منطقه خشک و بیابانی شناخته می‌شود، شاهد بارش همیشگی باران و نزولات جوی نبوده و بر همین اساس، مدیریت منابع آب، در این منطقه نیاز اساسی به شمار می‌رفته است.

به گفته فخریان، روش ساخت سدها به‌این گونه بوده که یکی از میله‌های چاه قنات را کمی عریض‌تر می‌ساخته‌اند و به صورت استوانه‌ای بسیار عریض و با استفاده از سنگ و ساروج، خروجی این چاه را به صورت یک سد می‌بستند؛ برای بدنه این سد دست‌ساز، چند دریچه در نظر گرفته بودند که از سطح کوره قنات به سمت بالای میله چاه قرار داده شده بود و دریچه‌های سد با استفاده از کوزه‌های سفالی بسته می‌شد؛ به مرور که سطح آب بالاتر می‌آمد، دهانه‌های بالاتر نیز بسته می‌شد و در فصل‌های گرم سال که زمان استفاده از آب ذخیره‌شده فرامی‌رسید، با شکستن کوزه‌های سفالی که نقش دریچه‌های سد را ایفا می‌کردند، جریان آب رهاسازی می‌شد؛ به همین صورت، دریچه‌ها از بالا تا پایین شکسته می‌شد تا سرانجام به نقطه پایین یا کوره قنات می‌رسید و آب به صورت عادی در قنات به‌جریان درمی‌آمد.

قنات‌های مزد‌آباد و وزوان

در میان تمام قنات‌هایی که جاری هستند و آب آنها به صورت عمده به کشاورزی اختصاص می‌یابد، دو قنات مزدآباد میمه و قنات وزوان، بیش از همه مورد توجه قرار گرفته‌ است. دلیل اصلی این اهمیت، وجود سد زیرزمینی است که توجه مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آب ایران را به خود جلب کرده است.

پژوهشگر قنات‌های منطقه میمه در این باره می‌گوید: اردیبهشت 89 و با همکاری سمسار یزدی مدیرعامل وقت مرکز بین‌المللی قنات و معاون سازمان میراث فرهنگی کشور، طرح جامع مطالعاتی دو قنات مزدآباد و وزوان در مرکز بین‌المللی قنات کلید خورد و بیش از یکهزار صفحه طرح مطالعاتی برای این قنات‌ها تهیه شد.

به گفته فخریان، این طرح جامع به مرکز بین‌المللی قنات ارائه شد و به دفتر ثبت آثار جهانی رفت. پس از آن نیز، پیش‌نویس ثبت جهانی این دو قنات آماده شد و در مرحله اول، قنات مزدآباد میمه و قنات وزوان در فهرست 20 قنات برتر کشور قرار گرفتند. اکنون نیز پرونده این قنات‌ها برای ثبت به یونسکو ارسال شده و کارشناسان این سازمان بین‌المللی طی دو ماه آینده برای ارزیابی به ایران سفر خواهند کرد و این دو قنات در سال 2016 به ثبت جهانی خواهند رسید.

وی درباره توجه و رسیدگی به قنات‌های کشور می‌گوید: متاسفانه سازمان جهاد کشاورزی فقط هزینه لایروبی قنات‌ها را تقبل می‌کند که به دلیل انتخاب پیمانکارهای ناآگاه، بدرستی انجام نمی‌گیرد؛ شرکت آب منطقه‌ای هم دقت کافی را در حوضه‌های آبریز قنوات به خرج نمی‌دهد؛ سازمان میراث فرهنگی نیز فقط به ابعاد تاریخی قنات‌ها توجه می‌کند و به دیگر ابعاد آن توجهی ندارد.

به گفته فخریان، بهترین راهکاری که سازمان میراث فرهنگی می‌تواند برای حفظ این قنوات اجرا کند، استفاده از پتانسیل گردشگرانی است که در آینده می‌توانند از این میراث تاریخی، بازدید کنند. آن گونه که او می‌گوید، وضعیت موجود مظهر این قنوات به گونه‌ای نیست که بتوان از آن استقبال کرد. بنابراین میراث فرهنگی باید همزمان با به ثبت رسیدن این قنوات، بودجه جداگانه‌ای اختصاص دهد تا مظهر قنات‌ها بدنه‌سازی شود و قابلیت جذب گردشگر داشته باشد.

توسعه گردشگری با قنات

مدیر امور بین‌الملل اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان در این باره می‌گوید: تکنولوژی قنات فقط متعلق به ایران است و همین عامل سبب می‌شود یکی از بهترین گزینه‌های ثبت در فهرست آثار تاریخی جهانی باشند.

شهرام امیری می‌افزاید: قنات‌ها یکی از نخستین اصولی هستند که انسان تلاش کرد مشکل آب را که از اساسی‌ترین و حیاتی‌ترین عناصر زندگی به شمار می‌رود، مرتفع کند؛ سابقه این سازه‌های آبی در ایران به 4000 سال می‌رسد و سبب شده تا مناطق کویری ایران کمتر خشکسالی را حس کنند.

آن گونه که او می‌گوید، قنات‌ها هیچ‌گاه سبب پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی نشده‌اند و طی 4000 سال گذشته همواره در حال آب‌دهی و استفاده بوده‌اند، اما حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق در حوضه آبریز آنها سبب شده است تا حیات این سازه‌های آبی تحت‌الشعاع قرار گیرد.

امیری همچنین بر این موضوع تاکید می‌کند که ثبت قنات‌ها در فهرست آثار تاریخی جهانی باعث توجه ویژه گردشگران خارجی به مناطق کویری ایران می‌شود. در واقع ثبت جهانی قنات‌ها سبب می‌شود گردشگران خارجی و مردم جهان، بیشتر با منطقه شاهین‌شهر و میمه، وزوان و اردستان آشنا شوند و تلاش کنند برای آشنایی بیشتر با این سازه‌های آبی کهن و تاریخی، به این مناطق سفر کنند؛ وی تاکید می‌کند برنامه‌های ویژه‌ای برای جذب گردشگران در قنات‌هایی که به ثبت جهانی می‌رسند اجرا می‌شود.

شهرام امیری می‌گوید: در حال برنامه‌ریزی طرحی هستیم که گردشگران بدون این که تماسی با آب داشته باشند، در زیر زمین به بازدید از قنات دوطبقه مون اردستان بپردازند و از قسمت‌های مختلف این سازه‌های آبی نظیر مادر چاه، میل و کوره بازدید کنند. قنات قصبه در جنوب خراسان، قنات بلده در خراسان جنوبی، دو قنات زارچ و حسن‌آباد مشیر مهریز در یزد، قنات جوپار، دو قنات اکبرآباد و قاسم‌آباد بروات در کرمان و قنات ابراهیم‌آباد در استان مرکزی از دیگر قنات‌هایی هستند که نامزد ثبت جهانی شده‌اند.

تاریخچه قنات

پژوهشگران معتقدند بهره‌برداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفت و در دوره‌ هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و شاخ آفریقا نیز راه یافت. سپس مسلمانان آن را به اسپانیا بردند. مهم‌ترین و قدیمی‌ترین کاریزها در ایران، افغانستان و تاجیکستان وجود دارد.

شگفت‌انگیزترین قنات‌های ایران نیز در استان اصفهان قابل مشاهده‌اند. از قنات مون اردستان گرفته که به عنوان تنها قنات دوطبقه ایران معروف است تا قنات‌های مزدآباد میمه و وزوان که تنها قنات‌هایی هستند که آب را در سدهای زیرزمینی ذخیره می‌کرده‌اند، همه و همه، با ابتکار و مدیریت نیاکان اصفهانی، سازه‌های مدرنی را به ذهن متبادر می‌کنند که صدها سال پیش ساخته شده‌اند. همین عامل سبب شده تا سه قنات از استان اصفهان در فهرست نهایی ایران برای ثبت قنات‌ها به‌عنوان جدیدترین آثار تاریخی جهانی قرار گیرند.

قنات مون که در منطقه اردستان واقع شده، تنها قنات دوطبقه‌ای است که در ایران وجود دارد. این قنات 800 سال پیش ساخته شده است. علاوه بر این قنات، دو قنات دیگر هم در استان اصفهان وجود دارند که به لحاظ سازه‌ای، جایگاه بسیار مهمی در قنات‌های کشور دارند. قنات مزدآباد میمه و قنات وزوان، قابلیت ویژه‌ای دارند که سبب شده در کنار قنات مون، نامزدهای ثبت در فهرست آثار تاریخی جهان باشند. ویژگی اصلی این دو قنات، برخورداری از سدهایی است که زیر زمین تعبیه شده و آب را در زمستان برای کشت بهاره و استفاده تابستانه مناطق تحت پوشش ذخیره می‌کند.

سعید ابوالقاسمی - جام‌جم