اقتصاد مقاومتی و فرهنگ اقتصاد اسلامی

تحریم، منشأ اقتصاد مقاوتی؟

برخی تصور می‌کنند وجه طرح الگوی اقتصاد مقاومتی در ایران صرفا مساله تحریم‌های اقتصادی بوده است، اما عقل سالم عقلای هر کشوری حکم می‌کند اقتصادشان را در مقابل تکانه‌ها و شوک‌های مختلف (که می‌توانند سیاسی یا غیر سیاسی باشند) مقاوم‌سازی کنند. اگرچه طرح جدی این الگوی اقتصادی در ایران در عصر تحریم‌های اقتصادی صورت گرفته است (اولین بار در سال 1389 توسط مقام معظم رهبری مدظله العالی)، اما در بررسی‌های کارشناسی به خوبی نمایان است که آنچه باعث بروز مشکلات اقتصادی در سال‌های اخیر با این درجه از شدت شده است، نه تحریم‌های اقتصادی، که ساختار معیوب اقتصاد کشور (در هر دو حوزه سخت و نرم) بوده است و آنچه به عنوان اثرات اقتصادی تحریم‌ها دانسته می‌شود، در واقع ظهور مشکلاتی در اقتصاد کشور است که پیشتر مخفی و خارج از دید عمومی بوده‌اند. در واقع تحریم‌ها به همه (اعم از مسئولان، نخبگان و توده مردم) نشان داد که اقتصاد ایران دارای مشکلاتی عمیق است، مشکلاتی که گاه ریشه‌ای به قدمت یک قرن یا بیشتر دارند. نه تورم شدید، نه بیکاری بالا و نه کمبود کالا در بازارها هیچ یک اثرات اقتصادی مستقیم تحریم‌ها نبوده‌اند؛ بلکه به علت وجود ضعف‌هایی جدی در اقتصاد کشور و تنها با چاشنی تحریم‌ها بروز یافته‌اند.

حال در الگوی اقتصاد مقاومتی ـ که هدف آن مقاوم سازی اقتصاد کشور در مقابل هرنوع شوک و تکانه (اعم از شوک‌های سیاسی یا غیرسیاسی با منشأ خارجی یا داخلی) است ـ بازسازی بنیان‌های اقتصاد مدنظر قرار می‌گیرد. این تغییرات در دو بعد سخت‌افزاری و نرم‌افزاری صورت می‌گیرد. بعد سخت‌افزاری به اصلاحات ساختاری اشاره دارد (اعم از نهادها، قوانین، ساختارهای رسمی و ...) و بعد نرم‌افزاری به اصلاحات فرآیندی و حوزه نرم بازمی‌گردد که یکی از مهم‌ترین آنها فرهنگ اقتصادی است. با این حساب تحولات ساختاری (در حوزه‌هایی از جمله نظام مالی و بانکی، بازار سرمایه، نظام تجارت خارجی، نظام‌های نظارتی و...) در کنار تحولات نرم بخصوص در حوزه فرهنگ اقتصادی اهمیت می‌یابند. این هر دو مستلزم برنامه‌ریزی اقتصادی و برنامه‌ریزی فرهنگی به طور همزمان هستند.

فرهنگ واقتصاد مقاومتی

در این میان، فرهنگ اقتصادی در یک بیان ساده عبارت است از نحوه انجام امور اقتصادی توسط افراد. برخی از عرصه‌های تجلی فرهنگ اقتصادی عبارتند از: الگوی مصرف، الگوی تولید، الگوی مدیریت، الگوی انتخاب و الگوی تربیت (در حوزه تربیت اقتصادی). الگوهای رفتاری در عرصه‌های فوق تحت تاثیر گرایش‌ها (انگیزه ها) و بینش‌های افراد جامعه قرار دارد. در راستای مقاوم‌سازی یک اقتصاد، تقویت فرهنگ اقتصادی (در راستای تحقق اهداف و مقابله با موانع) اهمیت می‌یابد که این خود مستلزم اقدامات متناسب آموزشی، فرهنگی و ترویجی خواهد بود. در این راستا برخی عناصر فرهنگی مورد تاکید و توجه قرار می‌گیرند، عناصری که در فرهنگ اسلامی در حد اعلا مورد تاکید هستند که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از روحیه تلاش، مقاومت، جهاد، خلاقیت، اعتماد به نفس، همکاری، محبت، اعتقاد به نصرت الهی و... امثال این مولفه‌های فرهنگی نقش موثری در مقاوم‌سازی یک اقتصاد دارند. به عنوان مثال در شرایط تحریم‌های اقتصادی علیه ایران به عنوان یک شوک یا تکانه، یکی از علل بروز تورم شدید (در حالی که حداکثر تورم ناشی از افزایش نرخ ارز 10 درصد محاسبه شده بود) فرهنگ نامطلوب اقتصادی در بخشی از مردم ما بوده است. بخشی از تولیدکنندگان با قیمت‌گذاری‌های ناعادلانه یا احتکار کالا یا کاهش تولید و بخشی از مصرف‌کنندگان با احتکار خانگی کالا (از ترس قحطی!) و حتی افزایش مصرف و برخی مدیران اقتصادی با دستپاچه شدن و از دست دادن اعتماد به‌نفس به تورم دامن زدند. از سوی دیگر بخشی از بیکاری افزایش یافته در عصر تحریم‌های هسته‌ای به جهت فرهنگ سودجویانه و منفعت‌طلبانه برخی از هموطنان بوده است (کسانی که به عنوان مثال در شرایط کمبود منابع ارز به قصد کسب سود ـ به هر قیمتی‌ـ دست به خرید و احتکار ارز زدند، اقدامی که در نتیجه باعث افزایش بیش از انتظار نرخ ارز و در نهایت افزایش غیر قابل تحمل هزینه‌های برخی تولیدکنندگان وابسته به نهاد‌های وارداتی و تعطیلی واحدهای آنها شد). در حالی که در مقابل همه این عناصر نامطلوب فرهنگی، قرآن و سیره اهل بیت علیهم السلام فرهنگ تلاش، نوع دوستی، انصاف، خلاقیت، توکل بر خدا، اعتماد به‌نفس و ... را مطرح و ترویج می‌کند. شاید این خود یکی از وجوه بیان قرآن کریم باشد: «ان هذا القرآن یهدی للتی هی اقوم» (اسرا/9) به درستی که قرآن با هدایتگری بینشی و گرایشی خود به با قوام ترین (یا به تعبیری مقاوم ترین) الگوها هدایت می‌کند، از جمله در اقتصاد.

دکترحجت‌الله عبدالملکی

استاداقتصاد دانشگاه امام صادق(ع)