سمندر از سین‌های سفره هفت‌سین نیست

متاسفانه هر سال بویژه در اواخر فصل زمستان و با نزدیک شدن عید، صدها سمندر هنگام خرید و فروش غیرقانونی آن هم فقط به علت باور عده‌ای که زیبایی آنها را تکمیل‌کننده سفره‌های هفت‌سین خود می‌دانند، تلف می‌شوند. آمارهای رسمی و غیررسمی می‌گوید خرید و فروش غیرقانونی این گونه در حدی آسیب‌زاست که امکان بقای آن را در آینده بشدت زیر سوال برده است، اما اهمیت این موضوع چیست؟ ساده‌ترین پاسخ این است که امکان بقای این گونه منحصربه‌فرد در حال حاضر در دستان ماست. فراموش نکنیم که این گونه از نظر پراکنش جهانی فقط در ایران و در بخش کوچکی از استان‌های خوزستان و لرستان زیست می‌کند و در سال‌های گذشته با جدا کردن جمعیت قابل توجهی از سمندر لرستانی از زیستگاهش به قصد فروش، نسل این جانور متحمل آسیب‌های غیرقابل جبرانی شده است. ادامه روند کنونی می‌تواند انقراض این گونه و بالطبع محرومیت نسل‌های آینده را از دیدن یکی از منحصربه‌فردترین گنجینه‌های ملی کشور به دنبال داشته باشد.

یک ثبت اتفاقی

روایت چگونگی کشف و شناسایی این گونه در نوع خود جالب است: ای‌دابلیو کایزر، جانورشناس دانمارکی بود که از طرف موزه و دانشگاه کپنهاگ هشتم اردیبهشت 1316 به ایران آمد و وارد منطقه شهبازان شد. هدف این محقق احتمالا مطالعه روی مهره‌دارانی مثل ماهی‌ها بوده و به همین علت نیز از مناطق متعددی از جمله شهبازان بازدید کرده است. ثبت این دوزیست خاص توسط وی به احتمال زیاد کاملا اتفاقی بوده است. کایزر نمونه خود را با نام سمندر کوهستانی آذربایجان به موزه کپنهاگ منتقل کرد. این نمونه مدت‌ها در موزه باقی ‌ماند تا این‌که سال 1331، کارل پترسون اشمیت از طرف موزه میشیگان به دانمارک رفت و در حین مطالعات خود به نمونه‌های مشکوکی از جمله این مورد خاص برخورد کرد. حاصل مطالعات اشمیت، ثبت سه گونه جدید از جمله وزغ لرستانی، یک نمونه مارمولک تحت عنوان گِکوی روزگرد و در نهایت همین‌گونه سمندر بود که به افتخار کاشف آن به ثبت رسید.

گونه‌ای با ویژگی‌های متمایز

سمندرها از گروه دوزیستان دم‌دار به‌شمار می‌آیند. از آنجا‌ که دوزیستان بخشی از زندگی خود را در آب و بخشی را در خشکی سپری می‌کنند لذا می‌توانند منبع غذایی ایده‌آلی برای بسیاری از جانوران باشند. تحقیقات نشان می‌دهد که سمندرهای کوهستانی کایزر برخلاف دیگر خویشاوندان نزدیک خود کمتر در رودخانه‌ها و بیشتر نزدیک آبشارها زندگی می‌کنند. باربد صفایی‌مهرو، مدیر پروژه آموزش و مشارکت مردم محلی در زمینه حفاظت از سمندر کوهستانی کایزر که در حال حاضر با حمایت دفتر برنامه کمک‌های کوچک سازمان ملل (اس‌جی‌پی) در ایران اجرا می‌شود، از پژوهشگرانی است که مدت‌هاست روی مطلوبیت زیستگاه این گونه مطالعه می‌کند. صفایی در توضیح این‌که چگونه می‌توان مطلوبیت زیستگاه را برای چنین گونه نادری ارزیابی کرد به خبرنگار جام‌جم گفت: «این کار معمولا با استفاده از روش‌هایی مانند رتبه‌بندی زیستگاه انجام می‌شود. تحقیقات ما نشان می‌دهد از آنجا که سرشاخه‌های رودخانه‌ها اغلب آب خنک‌تری دارند و شدت جریان در آنها از رودخانه‌های اصلی کمتر است؛ لذا این گونه نیز گرایش بیشتری به سمت آنها دارد. از سوی دیگر سرشاخه‌ها، زیستگاه یکسری حشرات ‌بوده و شکار تحت این شرایط برای سمندرها راحت‌تر است. شکار کردن در رودخانه برای موجود تا این اندازه کوچک‌ معمولا کار بسیار سختی است، مضاف بر این‌که سمندرها مثل قورباغه‌ها براحتی شنا نمی‌کنند، زیرا پاهای پره‌دار ندارند. سمندرها کلا شناگران قابلی نیستند و نمی‌توانند در رودخانه‌های با جریان زیاد مهارت کافی از خود نشان دهند. حتی اگر سمندرها چنین قابلیتی هم داشتند، باز مشکل دیگری سر راه آنها وجود داشت و آن هم این که تخم‌ها و لاروهای آنها در جریان‌های سریع آبی از بین می‌رود. در مجموع شرایط مطلوب برای سمندرها مکانی با دبی پایین، آب خنک و شفاف، واجد ارگانیسم‌های کوچک برای تغذیه و سایه‌گیر است. علاوه بر این شاهد بودیم که نزدیک به 80 درصد زیستگاه‌های سمندر کوهستانی کایزر پوشش جنگلی داشته و این یعنی سایه نیز در مطلوبیت زیستگاه آنها نقش اساسی دارد. در مجموع زیستگاه‌هایی با پوشش جنگلی بلوط را می‌توان یکی از مطلوبیت‌های قطعی برای این گونه به حساب آورد.»

اهمیت سمندر کوهستانی کایزر

کارشناسان بر این باورند که حفاظت از این گونه به طور قطع می‌تواند منافعی برای دیگر گونه‌ها از جمله گونه‌های گیاهی داشته باشد؛ لذا معرفی سمندر کوهستانی کایزر به عنوان یک گونه پرچم (گونه‌ای که حفاظت از آن بتواند به حفظ سایر گونه‌ها منجر شود) مدت‌هاست از سوی پژوهشگران فعال در این عرصه مطرح شده است. صفایی در این زمینه گفت: «این گونه به واسطه پراکنش در منطقه‌ای از زاگرس که گونه‌های بسیار خاصی هم دارد، می‌تواند گونه‌هایی مانند سنجاب و ماهی‌ها را زیرمجموعه قرار داده و امکان حفاظت از آنها را فراهم کند.»

مخاطرات حذف گونه از طبیعت

بزرگ‌ترین تهدید حیات سمندرها در ایران جدا کردن آنها از زیستگاه‌هایشان به منظور فروش است. در این شرایط طبیعتا مسائل حفاظتی بیش از پیش باید جدی گرفته شود، اما حفاظت از یک گونه در عین حال مستلزم تعیین پراکنش و فاکتورهای مطلوبیت زیستگاه نیز است. حال پرسش اینجاست که چرا چنین اطلاعاتی برای حفاظت از یک گونه اهمیت دارد؟ صفایی در پاسخ به این پرسش خبرنگار جام‌جم گفت: «ما گاهی با احتمال خالی شدن زیستگاه‌ها مواجه هستیم. زیستگاه‌های خالی شده از سمندر مناطقی است که می‌توانند در زمان رهاسازی افراد به اسارت گرفته شده و مورد استفاده قرار گیرند. بنابراین قاعده، زیستگاه‌هایی که سمندرهای خود را از دست داده‌‌ برای رهاسازی به مراتب بهتر از زیستگاه‌هایی است که خود سمندر دارد. زیرا ممکن است سمندرهایی که مجددا آزادسازی می‌شوند، بیماری‌هایی را با خود همراه داشته باشند و دیگر افراد زیستگاه را نیز آلوده کنند. ما جمعیت‌های ایزوله را در دره‌‌هایی ثبت کرده‌ایم که فاصله آنها با جمعیت بعدی در حد چند کیلومتر بوده اما هنوز دقیقا نمی‌دانیم این شرایط از چه زمانی ایجاد شده یا این‌که آیا انشقاق ژنتیکی بین جمعیت‌ها رخ داده یا خیر.

فقدان اطلاعات از وضعیت ژنتیکی از این نظر مهم است که نمی‌دانیم سمندرهایی که به اسارت گرفته می‌شوند و به شهرهایی مثل تهران می‌آیند، آیا اساسا صلاح است که در بعضی زیستگاه‌های اصلی رهاسازی شوند؟ از طرف دیگر آیا زیستگاه ظرفیت تحمل این تعداد جمعیت جدید را دارد؟ سوال دیگری که پیش می‌آید، این که با توجه به انتقال اکثر سمندرهای قاچاق شده به آکواریوم‌ها، آیا انگل‌ ماهی‌ها به آنها منتقل می‌شود؟ در اینجا باز هم با نبود اطلاعات مواجه هستیم، اگر چنین باشد باید انتظار داشت با ورود سمندر به زیستگاه اصلی، زیستگاه نیز به نوعی آلوده شود.»

سمندرها تحت پوشش قوانین

سمندر کوهستانی کایزر سال 2010 (1389 ه.ش) و با پیگیری سازمان حفاظت محیط‌زیست و دفتر حیات‌وحش بخش خزندگان و دوزیستان، وارد ضمیمه یکم کنوانسیون تجارت گونه‌های گیاهی و جانوری در خطر انقراض (سایتیس) شد. این گونه هفدهمین دوزیستی است که در ضمیمه یکم قرار دارد و این مساله بخوبی اهمیت مبارزه با تجارت و فروش غیرقانونی آن را مشخص می‌کند. صفایی در خاتمه یادآور شد: «این گونه با توجه به مناطقی که تاکنون در آنها یافت شده، موجود زیرکی است، اما هنوز سطح دانش ما در مورد آن بسیار کم است. ارزش این گونه فقط زمانی حفظ می‌شود که در زیستگاه طبیعی‌اش و نه در سفره‌های هفت‌سین دیده شود. سمندر کوهستانی کایزر را می‌توان در زیستگاه‌هایی بسیار زیبا و متفاوت دید، زیستگاه‌هایی که به نوعی تمثیلی از بهشت در ذهن هستند و اگر ما می‌خواهیم سمندرها را حتی یک‌بار ببینیم، بهتر است در همان زیستگاه‌ها و در اوج ببینیم؛ نه در ظرف‌ها و آکواریوم‌های کوچک و بی‌هویت. توصیه کارشناسان این است که به‌جای جدا کردن سمندر از طبیعت نمادی از سمندر را به عنوان یک گونه بومی کشورمان در خانه داشته باشیم. یادمان باشد که سمندر در سفره هفت سین ایرانیان جای ندارد.»

فرناز حیدری ‌/‌ جام‌جم