تعمیق مناسبات دوجانبه و منطقه‌ای

این کشور با داشتن 480 هزار کیلومتر وسعت و حدود پنج میلیون نفر جمعیت در سال 1991 (1370) پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به استقلال رسید و به‌عنوان یک کشور مستقل جدیدالتاسیس به عضویت سازمان ملل درآمد و به یکی از کشورهای منطقه آسیای مرکزی تبدیل شد.

جمهوری اسلامی ایران با حمایت از به استقلال رسیدن ترکمنستان در سال 1370، اولین کشوری بود که استقلال این کشور را به رسمیت شناخت و روابط دیپلماتیک با عشق‌آباد برقرار و با ارائه کمک‌های فراوان به دولت و ملت ترکمن، آنان را در حفظ و تداوم استقلال یاری کرد. از آن زمان تاکنون روابط دو کشور همسایه همواره دوستانه بوده و دو کشور با داشتن روابط خوب و کاملا مناسب در تمامی سطوح به توسعه روابط همت گماشته‌اند.

در زمینه سیاسی، جمهوری اسلامی ایران و ترکمنستان با ایجاد مرزی کاملا امن و آرام که دربرگیرنده منافع دو کشور است، اساسی‌ترین گام را برای عقد دوستی و اخوت برداشته‌اند؛ به‌گونه‌ای که مرز دو کشور به‌عنوان مرز دوستی و برادری شناخته و نامگذاری شده است.

اتخاذ سیاست راهبردی بیطرفی از سوی دولت ترکمنستان و ثبت آن در سازمان ملل اقدامی اساسی برای اطمینان دادن به کشورهای همسایه مبنی بر نفی هر گونه تهدید علیه آنان از خاک ترکمنستان بود که مورد استقبال همه کشورهای منطقه بویژه جمهوری اسلامی ایران قرار گرفت و از این سیاست حمایت کرد.

همکاری‌های بی‌شائبه ایران و ترکمنستان در سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی و حمایت طرفین از یکدیگر در مجامع جهانی و همچنین مبارزه دو کشور با تروریسم در منطقه از موارد مهم روابط شایسته دو کشور در زمینه سیاسی است.

با این همه توسعه روابط ترکمنستان با رژیم اشغالگر صهیونیستی به طور عام و اجازه دولت ترکمنستان به این رژیم به طور خاص برای استقرار سفارت در عشق‌آباد در 2 سال اخیر، اقدامی نه چندان مثبت از سوی ترکمنستان در روابط سیاسی با ایران با توجه به حساسیت جمهوری اسلامی ایـران به رژیم صهیونیستی و توجیه‌ناپذیر بودن فعالیت سفارت آن در فاصله 40 کیلومتری مرزهای ایران تلقی می‌شود.

همکاری‌های اقتصادی شاخصه اصلی روابط دو کشور همسایه است که از اولین روز استقلال ترکمنستان آغاز و همچنان ادامه دارد.

ظرفیت‌های بالا و مناسب دو کشور برای توسعه روابط اقتصادی در زمینه‌های تجارت کالا، حمل و نقل و ترانزیت، نفت و گاز و اجرای پروژه‌های عمرانی، فرصت‌های خوبی را فراروی مسئولان و مقامات دو کشور گذاشته است.

ترکمنستان دروازه ورود کالاهای ایرانی به بازار کشورهای آسیای مرکزی است و ایران نیز مناسب‌ترین و ارزان‌ترین راه دسترسی ترکمنستان به آب‌های آزاد و تجارت بین‌المللی می‌باشد.

اگرچه حجم روابط اقتصادی دو کــشور در سال گذشته میلادی (2014) به 3.7 میلیارد دلار رسید و رقم صادرات کالاهای ایرانی به ترکمنستان 1.3 میلیارد دلار بود و بازار این کشور پس از امارات، عراق، ترکیه و افغانستان بازار خوبی برای کالاهای ایرانی محسوب می‌شود، اما با توجه به همسایگی، ظرفیت‌های بالای اقتصادی و روابط خوب سیاسی بین دو کشور، حجم قابل قبولی نیست و انتظار می‌رود که شاخص حجم روابط اقتصادی دو کشور باید بویژه در اجرای طرح‌های عمرانی ترکمنستان توسط شرکت‌های ایرانی بیش از اینها باشد.

در سال‌های 88 و 89 صحبت از پنج میلیارد و 10 میلیارد دلار بود که در این زمینه انتظارات برآورده نشده و لازم است در این سفر روسای جمهور دو کشور موضوع را مورد بررسی جدی قرار داده و مخصوصا دولت ترکمنستان زمینه‌های لازم را برای حضور مناسب شرکت‌های فنی و مهندسی ایرانی برای اجرای طرح‌های عمرانی و صنعتی در این کشور فراهم کند.در زمینه فرهنگی دو کشور ایران و ترکمنستان از اشتراکات و یگانگی فرهنگی مناسبی برخوردار بــــوده به گونه‌ای که کشوری در منطقه در این باره قابل رقابت با ترکمنستان نیست.

ترکمنستان در حوزه ایران فرهنگی است و امروز این سرزمین آرامگاه بزرگان تمدن و عرفان و فرهنگ و شعر و ادب فارسی و ایرانی همچون انوری ابیوردی، ابوسعید ابوالخیر، ابوالفضل سرخسی، شیخ احمد نسائی، شیخ نجم‌الدین کبری، پوریای ولی و شخصیت‌های دیگر است و شهرهای انو، نسا، قهقهه (کاکا)، مرو، سرخس، چارجو، فاریاب، کهنه اورگنج (اورگنج) را که در زمان‌هایی مراکز فرهنگ و ادب و عرفان و تمدن ایرانی بوده در خود جای داده است و متقابلا بزرگان فرهنگ و شعر و ادب ترکمنی از محدوده جغرافیای کنونی ایران‌زمین برخاسته و در آسمان فرهنگ و تمدن ترکمن‌ها درخشیده و آرمیده‌اند.

مختومقلی فراغی که بدرستی از او به عنوان فردوسی شعر و ادب زبان ترکمنی یاد می‌شود امروز در روستای آق‌توقای از توابع گنبد در شمال ایران مزارش زیارتگاه عاشقان شعر و ادب ترکمن اعم از ترکمن‌ها و غیرترکمن‌ها ست.

سکونت بیش از یک میلیون ترکمن ایرانی در استان‌های گلستان و خراسان شمالی در جوار مرز با ترکمنستان که تقریبا معادل یک پنجم ترکمن‌های ترکمنستان هستند از موارد عمده اشتراک فرهنگی و تمدنی بین دو کشور محسوب می‌شود و از ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل توسعه روابط ایران و ترکمنستان به شمار می‌آید.

متاسفانه با وجود اشتراکات فرهنگی فراوان و حتی یگانگی‌های فرهنگی موجود بین دو کشور همسایه و هم‌دین، همکاری‌های فرهنگی و روابط فرهنگی موجود از رشد و توسعه در حد انتظار برخوردار نیست و ضروری است تمهیدات لازم برای گسترش همکاری‌های فرهنگی در تمامی زمینه‌ها فراهم شود.

همکاری‌ها و هماهنگی بیشتر دو کشور در موضوع تعیین رژیم حقوقی دریای خزر از دیگر موارد مهم و اساسی در روابط دو دولت است.

گرچه هماهنگی نسبی در مواضع دو کشور در دریای خزر وجود دارد اما باید دولت ترکمنستان با کنار گذاشتن احتیاطات غیرضروری و بیش از حد و با توجه به یکسانی منافع دو کشور در دیدگاه‌ها و نقطه‌نظرات جمهوری اسلامی ایران درباره رژیم حقوقی دریای خزر در قبال توافق‌های دوجانبه سه کشور دیگر حاشیه خزر در کنار ایران گام بردارد.

در ارتباط با همکاری‌های نفتی و گازی با عنایت به این که دو کشور دارای منابع غنی گازی بوده و از کشورهای عمده تولیدکننده گاز در جهان به شمار می‌روند و منافع مشترکی که در زمینه تولید، صادرات و بازاریابی در کشورهای بازار گاز دارند، شایسته است با همکاری نزدیک و گسترده و همه‌جانبه در این زمینه اقدام کنند و منافع کوتاه‌مدت و زودگذر آنها نباید مانعی در راه این همکاری راهبردی و استراتژیک باشد و فرصت موجود را از دست بدهند.

شاید بیشترین نقطه‌ضعف روابط دو کشور همکاری‌های کنسولی و رفتار شدیدا سختگیرانه ترکمنستان نسبت به اتباع ایرانی بویژه تجار ، بازرگانان ، رانندگان و فعالان صنعت حمل و نقل است که متاسفانه تبدیل به پاشنه آشیل روابط خوب و دوستانه دو کشور شده است.

در این زمینه دولت ترکمنستان حتما باید در نگرش خود به مشکلات کنسولی با ایرانیان تجدیدنظر کرده و با کنار گذاشتن سختگیری‌های بی‌مورد و بعضا نادرست با معیارهای جهانی و همسایگی این نقطه ضعف در روابط را به نقطه قوت و به فرصتی برای توسعه و گسترش دوستی و اخوت و همکاری‌ها بین دو کشور همسایه تبدیل کند.

فرهنگ غنی ترکمنی، ضرب‌المثل خوب و باارزشی دارد آنجا که می‌گوید: «قیامت گونی قونگشی‌دان» یعنی در قیامت از همسایه از تو سوال می‌کنند.

محمدرضا فرقانی - سفیر سابق ایران در ترکمنستان