کارنامه 40 ساله حزب توده در گذرستان

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) چهل و هفتمین شماره نشریه الکترونیکی تاریخ سیاسی معاصر ایران (زیر نظر موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی) موضوع خود را به «حزب توده» اختصاص داده است. این شماره کارنامه حزب توده در فاصله سال‌های 1320 تا 1361 را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد که کارنامه ننگین تشکیلاتی‌ترین حزب تاریخ ایران و جریان چپ در این چهل و یکسال با فراز و نشیب‌هایی بسیار و از لحاظ ماهیتی بعضا متناقضی روبه‌رو بوده است.

در این بخش تلاش شده از طریق باز نشر مطالبی که در «حزب توده از شکل‌گیری تا فروپاشی» قبلا منتشر شده است، مخاطبان را با عملکرد این حزب و گرایش‌های مارکسیستی آن و عمق وابستگی‌هایی که به شوروی داشت، آشنا سازیم. همچنین برای تکمیل مباحث مطرح شده از مقالات سایر منابع نیز استفاده شده است.

سخن نخست کالبد شکافی حزب توده ایران، کارنامه حزب توده، حزب توده و مصدق، ارانی ، پدر معنوی حزب توده، توده‌ای‌ها در کابینه‌ قوام‌السلطنه، تلاش ساواک برای نفوذ در رهبری حزب توده، ادوار تاریخ حزب توده، حزب توده در دوران بعد از کودتای 28 مرداد1332، ترورهای حزب توده در دوران 1332، اهمیت فروپاشی حزب توده، یک سند ساواک بخشی از مقاله‌های این شماره از گذرستان را تشکیل می‌دهند.

تأسیس حزب توده، سازمان‌های وابسته به حزب توده (1358ـ1361)، عوامل کا. گ. ب در رهبری حزب توده، اولین مرامنامه حزب توده، ترور شاه و غیر قانونی شدن حزب توده، پیروزی انقلاب و دگرگونی‌های رهبری در حزب توده، حزب کمونیست توده و تحولات آذربایجان، تاریخچه حزب توده از تاسیس تا فروپاشی، خاطره آیت الله ری‌شهری از محاکمات رهبران حزب توده و ابعاد سیاسی و سازمانی فروپاشی حزب توده بخشی دیگر از مقاله‌های گذرستان را شامل می‌شوند.




در بخش حزب توده و مصدق آمده است: «تحلیل جریان ملی کردن نفت در اسناد تاریخی در شوروی نظر انداخته شده است مثلاً پروفسور ایوانف در کتاب خود «تاریخ نوین ایران»، که توسط حزب توده ترجمه و نشر یافته، پس از دادن منظرة مغشوشی از مسئله نفت درباره نقش آیت‌ الله کاشانی چنین می‌نویسد: «جناح راست جبهه ملی ایران (کاشانی، بقائی، حائری‌زاده و مکی» حافظ منافع روحانیون، مالکین و بورژواهای ضد انگلیسی بود و فعالانه علیه دمکراتها و کمونیست‌ها اقدام می‌کرد. این جناح که خود وابسته به امپریالیستهای آمریکا بود، سعی می‌کرد تا مسئله را به نفع آمریکا حل و فصل نماید» (صفحه 172)

به همین دلیل در تحلیل سیاست دولت مصدق می‌نویسد: «این دولت در مبارزه علیه امپریالیسم و آمریکا به کشورهای سوسیالیستی نزدیک نشد، بلکه سیاست بینابینی میان کشورهای سرمایه‌داری و سوسیالیستی را انتخاب کرد» (همانجا، ص 167)

پیداست که اشتباه مورخان و تحلیل‌گران شوروی در پایه رفتار حزب قرار دارد. در دوران دومین جنگ جهانی، مجلة ترود ارگان اتحادیه‌‌های شوروی ضمن مقاله‌ای دربارة نقش دکتر مصدق در مسئله نفت شمال او را «عنصر مشکوک» نامید حالا همین دکتر مصدق به عنصر میانه‌رو مبدل، یعنی به سیاست مستقل مایل می‌شود! این نمونه‌ای از سطحی بودن و دقیق‌تر بگوئیم حاکی از «مصلحتی» بودن تفسیرات مطبوعات و نوشتارهای تاریخی در شوروی است.»



کیاعلی ‌کیا در نوشته «کارنامه حزب توده» آورده است:‌ «خواندنی‌ترین نوشته‌های تاریخی و جذاب‌ترین تحلیل‌های سیاسی و اجتماعی، اغلب توسط منفک‌شدگان از یک جریان یا سازمان نوشته می‌شوند. مرحوم ‌کیا نیز وقتی به ترسیم اوضاع و احوال کمونیستهای ایران می‌پردازد و کارنامه سیاسی آنان را معدل‌گیری می‌کند، نوشته‌ها و گفته‌هایش جان‌دار است و خواننده را به درون اندیشه‌ها و کرده‌هایشان می‌کشاند. او که از کمونیستهای پروپاقرص دهه 1330 بود، بعد از آشنایی با مرحوم لنکرانی از مسلک دیالکتیک دست کشید و به مذهب مْهذٍب بازگشت.»

وی در ادامه درباره خروج رضاخان و جولان احزاب می‌گوید: «در بیست‌وپنجم شهریور1320 رضاخان رفت و در اواخر همان سال و یا اوایل سال بعد بود که فرمان عفو عمومی صادر شد و به‌دنبال همین فرمان بود که عده زیادی از زندانیان، و از جمله همکاران کمونیست دکتر ارانی که به «پنجاه‌وسه‌‌نفر» معروف بودند، از زندان آزاد شدند. همین‌ها بودند که پس از استخلاص از زندان، به رهبری سلیمان محسن اسکندری (سلیمان‌میرزای معروف) که یک رجل سیاسی و دارای تمایلات مذهبی بود، «حزب توده ایران» را تشکیل دادند.

باید این نکته نیز ذکر شود که بقایای پنجاه‌وسه نفر، در ابتدای کار، ازاین‌جهت مرحوم سلیمان‌میرزا را به رهبری انتخاب کردند که روی افکار و تمایلات ضددینی خود سرپوشی گذاشته باشند. این انتخاب از روی اعتقاد نبود، بلکه ناشی از مصلحت سیاسی روز بود. چنانکه بعدها دیدیم تا سلیمان‌میرزا زنده بود، حزب توده تقریبا در ایران آبرو و اعتبار داشت؛ زیرا مرحوم سلیمان‌میرزا علنا در کلوپ حزب توده نماز می‌خواند و حتی شعار مولا علی‌علیه‌السلام (کونا للظالم خصماً و للمظلوم عونا) را با خطی بسیار درشت نوشته و به دیوار کلوپ نصب کرده بود. پس از مرگ سلیمان‌میرزا بود که کارگردانان حزب توده، نقاب از چهره کریه خود برگرفتند و هیچ فراموش نمی‌شود که پس از درگذشت آن مرحوم، احسان طبری، تئوریسین حزب توده، گفت: «از دست این پیر خرفت راحت شدیم!»




رحیم نیکبخت میرکوهی‏ در نوشته‌ای با عنوان «حزب کمونیست توده و تحولات آذربایجان» درباره حزب توده و نفت شمال ایران‏ می‌نویسد: «حزب توده، مجری سیاست‏ های شوروی در ایران بود و با مشخص شدن سیاست این کشور درباره نفت شمال ایران، برنامه ‏ها و فعّالیت ‏های خود را در حمایت از اعطای نفت شمال به شوروی متمرکز ساخت. در ادامه، مخالفت با کابینه ساعد مراغه‏ای که بخشی از سیاست اتخاذ شده توسط روس‏ها و حزب توده بود، تحرکات حزب از آبان ماه سال 1323 در شهرهای آذربایجان شروع گردید. تقی‏زاده، مسئول حزب توده مراغه، در سخنرانی 10 آبان ضمن حمله به ساعد، خواستار اعطای نفت به روس‏ها شد. روز چهاردهم آبان نیز اجتماعی به صحنه‌‏گردانی حزب توده مراغه و «جمعیت دوستان اتحاد جماهیر شوروی» در مخالفت با ساعد و در حمایت از اعطای امتیاز نفت به شوروی ترتیب یافت.

در سلماس (شاهپور) نیز حزب توده در 18 آبان‏ مراسم مشابهی برگزار کرد. مشابه همین مراسم در اردبیل، در میدان‏های عالی‏قاپو و پیرعبدالملک و در تبریز، مقابل شهرداری و باغ گلستان برپا شد. در مراسم تبریز، محمد بی‏ریا در «اطراف امتیاز نفت شمال و واگذاری آن به دولت شوروی اظهار مخالفت با کابینه جناب آقای نخست‏ وزیر {سخنرانی‏} نمود و به طور دسته جمعی در خیابان‏های شهر با نظم و آرامش نمایش می‏دادند.» در مراسمی که روز 6 آبان توسط حزب توده‏ رضائیه (ارومیه) برپا شد «از خدمات لنین، رئیس جماهیر شوروی» نیز تجلیل گردید. در گزارشی از سلماس‏ (شاهپور) می‏خوانیم: روز «20 آبان ماه، اهالی شاهپور در حزب توده تجمع و با پرچم‏های سفید و سرخ به میدان گندم رفته، چند نفر از افراد حزب راجع به واگذاری امتیاز نفت به دولت شوروی و تعویض آقای ساعد سخنرانی نمودند.»

مطالب این مجموعه عمدتا از میان مقالاتی که قبلا در تارنماهای مختلف انتشار یافته، برگزیده شده و هدف از باز انتشار آنها تسهیل کار محققان، دانشجویان و پژوهشگران است.

چهل‌ و هفتمین شماره نشریه الکترونیکی «گذرستان» در پایگاه اطلاع‌رسانی موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی به نشانی http://gozarestan.ir قرار گرفته است.