نقش ‌آموزه‌های دینی در ‌شخصیت ‌کودکان

از این رو آموزش آموزه‌های دینی باید از دوران کودکی آغاز گردد تا بلکه به‌این وسیله بتوان کودکان را از آسیب‌های اجتماعی و روانی مصون داشت. از آنجا که پرورش آموزه‌های دینی امری آموختنی است، ابتدا این والدین هستند که باید به این مهم اهتمام ورزند. از این رو دوران کودکی بهترین زمان سازندگی روحی است. کودک در سال‌های نخستین آمادگی کامل دارد تا از تربیتی در خور و شایسته برخوردار شود و اگر آموزه‌های دینی در این دوره سنی آغاز شود، ‌در دل و جان او نقش می‌بندد و براحتی از میان نمی‌رود. بنابراین دوران کودکی بهترین دوره سازندگی و آموزش امور دینی به کودک است.

بیدار‌کردن وجدان فردی

بیدارسازی وجدان فردی در کودک، آموزه دینی مهمی است که آموزه‌های دیگری را نیز در دل خود جای داده است. وجدان نقشی اساسی‌ در سلامت افراد و جامعه دارد و نخستین قدم در آماده‌سازی کودکان برای درک بهتر خویشتن خویش است. وجدان از آنچنان بار معنایی برخوردار است که خداوند در قرآن به وجدان بیدار قسم خورده است: «و سوگند به... وجدان بیدار و ملامتگر که رستاخیز حق است.» (2‌‌/‌‌75) فعال کردن وجدان در کودکان باعث می‌شود آنها از همان ابتدای کودکی سره را از ناسره تشخیص دهند. این امر نقش سازنده‌ای در بزرگسالی کودکان ایفا می‌کند. آنچنان که اگر از راه راست منحرف شوند، بلافاصله احساس گناه می‌کنند و تغییر مسیر می‌دهند. پس وجدان، پایه و اساس صداقت و مسئولیت‌پذیری در افراد است. اگر وجدان در کودکان شکل نگیرد، آنها هیچ‌گاه نتیجه اعمال خود را در نظر نمی‌گیرند و نسبت به رفتار خود مسئولیت‌پذیر نیستند. با تقویت وجدان کودکان می‌توان مطمئن بود آنها در آینده از وسوسه برای انجام دادن اعمال غیراخلاقی مصون خواهند ماند. چراکه اگر فرد در موقعیتی قرار بگیرد که نفس او را به بدی فرا خواند، وجدان بیدار راه صحیح را به او نشان می‌دهد. بنابراین در جدال بین نفس و وجدان بیدار این وجدان بیدار است که پیروز می‌شود و فرد را به صبر و شکیبایی فرا می‌خواند. از این رو می‌توان صبر را ثمره وجدان بیدار خواند.

صبر، نخستین ثمره وجدان بیدار

صبر یکی از آموزه‌های زیر بنایی دینی است که از یک وجدان آگاه بر می‌خیزد. کودکان به مقتضای سن خود همواره درگیر احساساتند و دوست دارند هر آنچه را که می‌طلبند در اختیار داشته باشند. این در حالی است که در آموزه شکیبایی، آنها فرا می‌گیرند احساسات خود را کنترل کرده و این کار موجب می‌شود آنها از رفتارهای عجولانه پرهیز کنند و همواره پیش از انجام دادن هر کار بیندیشند و بدانند رسیدن به هر خواسته‌ای نیازمند زمان است. در قرآن نیز خداوند، آدمی را به شکیبایی فرا می‌خواند: «از شکیبایی و نماز یاری جویید و براستی این [کار] گران است مگر بر فروتنان.» (45‌‌/‌‌2) اطلاع یافتن کودکان از این امر که در جامعه اقشار مختلفی زندگی می‌کنند که برخی از آنها توانایی خرید یا حتی خوردن چیزی را ندارند، موجب می‌شود آنها صبور و بردبار شوند. از این روست که پرورش صبر در کودکان می‌تواند در پرورش یکی از ارکان دین یعنی روزه‌گرفتن نیز مؤثر باشد. از طرفی آموزه دینی صبر به کودکان کمک می‌کند به خود متکی باشند و در زندگی از استقلال برخوردار شوند. بنابراین صبر و شکیبایی به کودکان یاد می‌دهد که چگونه شرایط سخت را تحمل کنند و در آینده دیگران را به‌ آن فرا خوانند: «علاوه بر این از زمره کسانی باشد که گرویده و یکدیگر را به شکیبایی و مهربانی سفارش کرده‏اند.» (17‌‌/‌‌90) چنین کودکانی قادرند در هر شرایطی همراه و همدم دیگران باشند و در بزرگسالی مردان و زنانی دلسوز و غمخوار خواهند بود.

همدلی، دومین ثمره وجدان بیدار

همدلی یا توانایی در درک احساسات دیگران نشان‌دهنده برخورداری از وجدانی آگاه و بیدار است. آموزش این توانایی به کودکان کمک می‌کند تا نیازها و احساسات دیگران را بشناسند و در آینده و در بزرگسالی برای کمک به دیگران پیشقدم باشند و مشکلات دیگران را رفع کنند و نسبت به احساسات دیگران مسئولیت‌پذیر و متعهد باشند. در آیات قرآن و احادیث همدلی و کمک به انسان‌های دیگر بسیار سفارش شده است. خداوند در قرآن می‌فرماید: «... و به خویشاوندان و یتیمان و مستمندان و همسایه خویش و همسایه بیگانه و همنشین و در راه ‏مانده و بردگان خود نیکی کنید.» (36‌‌/‌‌4) پیامبر نیز در این باره فرموده‌اند: «کسی که در هر صبحگاه به امور مسلمین همت نگمارد و در اندیشه کارهای آنان نباشد از آنها نیست و کسی که بشنود مردی فریاد می‌زند ای مسلمان‌ها به دادم برسید و جواب او را ندهد مسلمان نیست.» بنابراین درک احساسات دیگران و کمک به آنها از کسی ساخته است که انسان‌های دیگر در نزد او محترم باشند. این احترام زمانی به وجود می‌آید که او ابتدا به خود احترام بگذارد.

احترام به دیگران، سومین ثمره وجدان بیدار

کودکان باید آموزه دینی احترام به دیگران را نیز فرا گیرند. این فراگیری ابتدا از خانواده آغاز می‌شود. از این روست که حضرت علی(ع) فرموده‌اند: «با بچه‌هایتان به گونه‌ای برخورد کنید که آنها خودشان را کریم و باشخصیت بدانند.» تکریم کودک باعث به وجود آمدن احساس شخصیت و عزت نفس در او می‌شود. در این صورت است که آنها با دیگران آن رفتاری را دارند که انتظار دارند با خودشان همان رفتار شود. در قرآن به‌این آموزه پراهمیت چنین پرداخته شده است: «... و باید عفو کنند و گذشت نمایند مگر دوست ندارید که خدا بر شما ببخشاید و خدا آمرزنده مهربان است.» (22‌‌/‌‌24) در احادیث نیز ردپای این آموزه دینی به چشم می‌خورد. حضرت علی(ع) در حدیثی دیگر این آموزه را به فرزند خویش سفارش کرده‌اند: «پس آنچه را که برای خود دوست داری برای دیگران نیز دوست بدار و آنچه را که برای خود خوش نمی‌داری، برای دیگران هم خوش مدار؛ ستم روا مدار، آن گونه که دوست نداری به تو ستم شود؛ نیکی کن، آن گونه که دوست داری به تو نیکی کنند و آنچه را که برای دیگران زشت می‌داری برای خود نیز زشت بشمار و چیزی را برای مردم بپسند که برای خود می‌پسندی.» از این روست که پرورش آموزه دینی احترام به همنوع‌ مانند سدی است که از بسیاری از آسیب‌ها مانند خشونت و بی‌عدالتی جلوگیری می‌کند. کودکانی که به دیگران احترام می‌گذارند، هرگز درگیر مفاسد اخلاقی نمی‌شوند.

نتیجه

والدین باید به منظور داشتن فرزندانی صالح از طفولیت نسبت به پرورش دینی آنها اقدام کنند. آنها باید به این امر وقوف داشته باشند که کودکانشان از همان کودکی از فهم و شعور برخوردارند. از این رو آنها باید بدانند این باور که «بچه‌ها نمی‌فهمند» باوری است که به نادرستی در اذهان مردم جای گرفته است. افزون بر این والدین باید توجه داشته باشند آموزش‌های دینی در کودکان امری است که از ویژگی خاصی برخوردار است. زیرا هر آموزه دینی در‌بردارنده آموزه‌های دیگری است. به عنوان مثال آموزه‌های وجدان بیدار قادر است آموزه‌های راستگویی، فروتنی و بخشندگی را نیز در کودکان پرورش دهد. اهمیت دادن به روح و روان فرزندان تا حدی است که امام سجاد(ع) در این باره فرموده‌اند: «فرزندانتان را با آداب و اخلاق پسندیده پرورش دهید و او را به سوی خداوند راهنمایی کنید و در اطاعت و بندگی پروردگار یاری‌اش کنید.»

هما شهرام‌بخت / جام جم