انقراض حیات‌وحش در سایه طرح‌های نجات

بنابراین باید هشدار داد طرح‌های ارائه‌شده تاکنون فقط به نفع طراحان طرح بوده و تلاش مسئولان برای نجات گونه‌های در خطر انقراض از مقام طرح و تدوین دستورالعمل فراتر نرفته است.

تخریب زیستگاه، شکار بی‌ضابطه، ناآگاهی افراد و نبود قوانین بازدارنده برخی از عواملی است که سبب بحرانی شدن وضع محیط زیست کشور شده است. در این میان شرایط برای گونه‌های جانوری وخیم‌تر است و هر روز گونه‌های جانوری بیشتری در کشورمان به خطر انقراض نزدیک می‌شوند. نکته اینجاست با این‌که مدت‌هاست کارشناسان نسبت به تاثیر‌گذاری این عوامل هشدار می‌دهند، اما مسئولان اصرار به کشف مجدد آنها دارند. برای نمونه مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست برای رفع این مشکلات از برنامه‌هایی حرف می‌زنند که به نظر می‌رسد درنهایت به شناسایی دوباره این عوامل منجر خواهد شد، بنابراین باید یادآوری کرد مشکلات حیات‌وحش کشور سال‌هاست شناسایی شده و اکنون وقت گام برداشتن برای رفع آنهاست.

برای نمونه سازمان حفاظت محیط زیست می‌خواهد تا سه سال آینده برای تعدادی از گونه‌های جانوری برنامه عمل حفاظت و مدیریت تهیه کند. مجید خرازیان‌مقدم، مدیرکل دفتر تنوع زیستی و حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست درباره طرح‌های این سازمان برای نجات گونه‌هایی در خطر انقراض به جام‌جم می‌گوید: برای گونه‌هایی مانند پلنگ و خرس‌سیاه برنامه عمل حفاظت و مدیریت در دست تدوین بوده و قرار است تا پایان سال 95 برای 20 گونه کتابچه حفاظت و مدیریت تهیه شود.

اجرای این برنامه‌ها گام دوم سازمان حفاظت محیط زیست برای نجات گونه‌های در خطر انقراض است، به این شکل که براساس محورهای مشخص شده آنها تصمیم‌گیری می‌کنند تا گونه‌های در خطر انقراض به جمعیت پایداری برسند.

هرچند مسئولان محیط زیست بر این باورند تا زمانی که برنامه‌ها در این خصوص نهایی نشده، نمی‌توان در این باره اظهارنظر کرد، اما مشخص است که چنانچه این طرح‌ها در موعد مشخص نیز آماده شوند با مشکل همیشگی نبود اعتبار روبه‌رو خواهند شد.

خرازیان‌مقدم با تاکید بر این‌که بیش از هر زمانی سازمان حفاظت محیط‌زیست در این باره برنامه دارد، بیان می‌کند: اکنون برای هفت سال آینده برنامه‌ریزی کرده‌ایم، اما آنچه لازم داریم اعتبارات است.

مدیرکل دفتر تنوع زیستی و حیات‌وحش سازمان حفاظت محیط زیست درحالی از نیاز داشتن اعتبار سخن می‌گوید که هنوز برآوردی از میزان اعتبار لازم برای اجرای طرح‌ها نداشته و عنوان می‌کند: میزان اعتبارات معلوم نیست، زیرا پراکنش و شرح خدمات هنوز آماده نشده و نمی‌توان به آن اشاره کرد.

اولویت؛ همراه شدن با جوامع محلی

کارشناسان محیط زیست بر این باورند که برای حفظ اندک باقیمانده حیات وحش کشور باید آموزش و کمک به جوامع محلی در اولویت سازمان حفاظت محیط زیست باشد. هرچند مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست تاکید می‌کنند که در حال آماده کردن برنامه مدیریت برای خرس‌سیاه و قهوه‌ای هستند و احتمالا تا شش ماه دیگر این طرح تدوین می‌شود، اما نکته اینجاست که برای نجات این گونه می‌توان برنامه‌های دیگری را نیز اجرا کرد که زمانبر نیست.خرس‌سیاه یکی از گونه‌های در معرض خطر انقراض است که برآورد دقیقی از جمعیت این گونه در کشور وجود ندارد. تخریب زیستگاه‌ها سبب شده خرس‌سیاه هر ساله به دامداران و باغداران خسارت وارد کند. باید تاکید کرد چنانچه سازمان حفاظت محیط زیست خسارت جوامع محلی را بموقع جبران کند می‌توان به بقای این گونه در خطر انقراض امیدوار بود، زیرا دامداران و باغداران برای جلوگیری از خسارت بیشتر به دنبال شکار و از پای درآوردن این گونه با استفاده از طعمه مسموم هستند.

هوشنگ ضیایی، استاد دانشگاه و کارشناس حیات‌وحش نیز در گفت‌وگو با جام‌جم درباره طرح‌های سازمان حفاظت محیط زیست برای حفظ حیات‌وحش کشور می‌افزاید: چنین طرح‌هایی زمانبر بوده و مناسب نیست، اکنون ده‌ها طرح در سازمان وجود دارد که اجرا نشده است. به قول معروف چشم ما از این طرح‌ها آب نمی‌خورد.

به اعتقاد ضیایی، هزینه‌هایی که صرف آماده شدن این طرح‌ها می‌شود باید صرف آموزش جوامع محلی شود، زیرا این طرح‌ها هیچ وقت اجرا نخواهند شد. وی ادامه می‌دهد: برای نمونه طرح‌های زیادی برای حفاظت از خرس‌سیاه 15 سال قبل نوشته شده، اما هیچ وقت اجرا نشده است.

طرح‌هایی برای حفاظت و مدیریت

این درحالی است که سازمان حفاظت محیط زیست اکنون در حال آماده کردن برنامه مدیریت برای گونه‌هایی مانند خرس‌سیاه، خرس قهوه‌ای، سمندر لرستانی، تمساح پوزه کوتاه، گوزن زرد، پلنگ، بالابان، غاز پیشانی سفید، اردک حنایی، فلامینگو، آهو و قوچ و میش است.

خرازیان‌مقدم در این باره می‌افزاید: اکنون برای 11 گونه شرح خدمات تدوین شده و قرار است با همکاری یکی از دانشگاه‌ها این طرح‌ها تکمیل شود.

به گفته وی، چنانچه اعتبارات لازم تامین شود در پایان 1399 می‌توان گونه‌های در خطر انقراض را به جمعیتی پایدار رساند.مدیرکل دفتر تنوع زیستی و حیات‌وحش سازمان حفاظت محیط زیست با بیان این‌که برای هوبره تاکنون تصمیم خاصی نگرفته‌ایم، یادآور می‌شود: به نظر ما یکی از مشکلات اصلی درباره هوبره‌ها قاچاق این گونه است، بنابراین باید از قاچاق این گونه جلوگیری کنیم.

خرازیان‌مقدم درباره گوزن زرد نیز اظهار می‌کند: برای اولین بار در کشور با کمک کارشناسان بین‌المللی برنامه حفاظت و مدیریت جامع گوزن زرد تدوین شد، برای این کار از کارشناسان بین‌المللی دعوت کرده و کارگاه آموزشی برگزار کردیم.

هدف سازمان حفاظت محیط زیست این است که بعد از گذشت چند سال گوزن زرد از حالت اسارت خارج شده و در زیستگاه‌ها به شکل طبیعی زندگی کند، اما برای این کار باید ابتدا زیستگاه‌های مناسب این گونه شناسایی شوند. زیستگاه‌ اصلی این گونه جنگل‌های حاشیه کرخه است که به دلیل تخریب سال‌هاست که دیگر در آن گوزن زردی دیده نشده است.

وی خاطرنشان می‌کند: در مرحله اول قصد داریم 350 گوزن زرد جزیره اشک و سایت‌های تکثیر را به 700 راس برسانیم در مرحله بعد نیز می‌خواهیم تعدادی از آنها را به زیستگاهای طبیعی معرفی مجدد کنیم.

افزون بر این کارشناسان سازمان حفاظت محیط‌زیست مدتی است که گورخرهای استان فارس را به یزد منتقل کرده و قصد دارند این گونه را نیز در آینده به زیستگاه طبیعی معرفی مجدد کنند.

سازمان حفاظت محیط زیست برنامه‌هایی نیز برای حفظ پلنگ دارد، به همین دلیل قرار است اردیبهشت سال آینده کارگاه آموزشی برگزار کنند. آنها بر این باورند که به این شکل می‌توان برای این گونه برنامه عمل تدوین کرد.

این درحالی است یکی از عوامل اصلی مرگ پلنگ‌ها در کشور سوانح جاده‌ای است، برای نمونه از ابتدای سال تاکنون هفت قلاده پلنگ در کشور تلف شده که سه مورد آن به دلیل تصادف در پارک گلستان اتفاق افتاده، بنابراین باید گفت هرچند مسئولان به دلایلی مانند کمبود بودجه قادر به جایگزین کردن جاده نیستند، اما دست‌کم آنها می‌توانند با اعمال قانون، سرعت خودرو‌ها را در این جاده کنترل کرده و از تلفات بیشتر این گونه جلوگیری کنند.

ضیایی درباره طرح‌های سازمان حفاظت محیط زیست برای نجات حیات وحش تصریح می‌کند: در برخی مواقع این طرح‌ها در داخل اتاق نوشته می‌شود یعنی افرادی که آنها را نوشته‌اند تصور دقیقی از مناطق و زیستگاه‌های گونه‌ها ندارند. این درحالی است که تا مدتی قبل کارشناسان سازمان محیط زیست در سال 200 روز ماموریت می‌رفتند، اما اکنون افراد علاقه‌مند نیستند و ترجیح می‌دهند به‌جای رفتن به مناطق در جلسات حضور پیدا کنند.

وی با تاکید بر این‌که اکنون دلیل انقراض گونه‌ها مانند تخریب زیستگاه‌ها و شکار بی‌رویه مشخص شده، ابراز می‌کند: آخر این طرح‌ها این است که دوباره به این نتیجه می‌رسند که حدود یک میلیون اسلحه شکاری در دست مردم وجود دارد و هیچ کنترلی روی آنها نیست، در واقع درد محیط زیست کشور مشخص است و دیگر نیازی به تحقیق ندارد.

ضیایی ادامه می‌دهد: برای نمونه تعداد محیط‌بانان کشور حدودا برابر با جمعیت آنها در چند دهه قبل است، فقط این افراد مایوس و بی‌تفاوت‌تر شده‌اند، بنابراین باید خون جدیدی در سازمان محیط زیست جریان پیدا کرده و جوانان علاقه‌مند به کار گرفته شوند و به مشارکت مردمی بیشتر بها داده شود.

یکی دیگر از اهرم‌هایی که سازمان حفاظت محیط زیست با استفاده از آن می‌تواند میزان تلفات گونه‌های جانوری کشور را کاهش دهد بازنگری در جریمه‌های صید و شکار و آسیب‌زدن به محیط زیست است. مدیر کل دفتر تنوع زیستی و حیات‌وحش سازمان حفاظت محیط زیست در این باره ابراز می‌کند: برای افزایش جریمه‌ها بازنگری صورت گرفته و چنانچه جلسه شورای عالی محیط زیست برگزار شود جریمه‌ها چند برابر می‌شود. برای نمونه جریمه شکار یوز از 20 میلیون به 150 میلیون تومان افزایش پیدا خواهد کرد.

این درحالی است که باید تاکید کرد قوه قضاییه نیز باید شعبه‌های خاص رسیدگی به پرونده‌های زیست محیطی را بیشتر کرده و با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست برای قضات این دادگاه‌ها کلاس‌های آموزشی برگزار کند تا قضات هرچه بیشتر نسبت به اهمیت حفظ محیط زیست کشور آگاه شده و حکم‌های بازدارنده‌ای صادر کنند.

افزون براین باید یادآور شد سازمان حفاظت محیط زیست می‌تواند زیستگاه گونه‌های در خطر انقراض چنین گونه‌هایی را جزو مناطق حفاظت شده قرار داده و به این شکل حمایت بیشتری از گونه‌های در خطر انقراض به عمل آورد.

این درحالی است که باید تاکید کرد تاکنون سازمان حفاظت محیط زیست برای این‌که شرکت‌های بیمه را متقاعد کند که اموال دامداران و باغداران را در برابر خسارات حیات‌وحش بیمه کنند، قدم‌های موثری برنداشته است؛ این در حالی است که با جبران ضرر و زیان از سوی بیمه، این افراد دیگر برای جبران خسارت یا جلوگیری از تکرار حادثه به گونه‌های جانوری آسیب نمی‌زنند.

تکثیر در اسارت

مدتی قبل رئیس سازمان حفاظت محیط زیست با اعلام خبر ورود دو قلاده یوزپلنگ به پارک پردیسان از اجرای طرح تحقیقاتی و حفاظتی جدید یوزپلنگ آسیایی خبر داد و گفت در مورد خرس سیاه و پلنگ نیز برنامه‌ریزی‌های اولیه و تخصصی در معاونت محیط زیست طبیعی سازمان انجام شده است. با این‌که حدود یک ماه از این ماجرا می‌گذرد، اما تاکنون به هیچ رسانه‌ای اجازه داده نشده از این ایستگاه تحقیقاتی گزارش تهیه کند. این درحالی است که برخی کارشناسان تکثیر گونه‌ها در اسارت را مناسب ندانسته و بر این باورند که حفاظت از آنها‌ها باید در زیستگاه طبیعی‌شان صورت بگیرد. باید تاکید کرد ایستگاه‌های تحقیقاتی پول، وقت و انرژی ماموران را می‌گیرد، زیرا اجرای این طرح‌ها در کشور نتیجه مطلوبی نداشته است، برای نمونه مدتی قبل سایت‌هایی برای گوزن زرد در کشور ایجاد شد، اما اکنون دارند آنها را جمع‌آوری می‌کنند. افزون براین کارشناسان تاکید می‌کنند گونه‌ای که در اسارت تکثیر می‌شود، نمی‌تواند در طبیعت دوام بیاورد. برای نمونه یوزی که در اسارت تکثیر شود قادر نیست در طبیعت از خود دفاع کرده و خیلی زود تلف می‌شود. در واقع بهتر است به جای اجرا کردن چنین طرح‌هایی که بیشتر جنبه نمایشی دارد، اعتبارات را صرف بهبود وضع زیستگاه‌های طبیعی کرد. افزون بر این باید تاکید کرد از بودجه‌هایی که به چنین طرح‌هایی اختصاص پیدا می‌کند، می‌توان استفاده‌های بهتری کرد، برای نمونه فهرست سرخ ملی برای گونه‌های در خطر انقراض کشور تاکنون تهیه نشده، به همین دلیل کارشناسان با توجه به لیست IUCN که وضع گونه‌های جانوری را در جهان نشان می‌دهد نسبت به شرایط آنها در کشورمان هشدار می‌دهند.

مهدی آیینی‌ / ‌گروه جامعه