رضاشاه سرگردان در اقیانوس

او گمان می کرد به شیلی خواهد رفت، اما روند ماجرا سیر دیگری پیدا کرد. روزنامه اطلاعات روز سیزدهم مهر 1320 گزارش داده بود که پادشاه سابق و خانواده سلطنتی که روزجمعه چهارم مهر ماه از بندرعباس با کشتی بندر را ترک کرده بودند، به بمبئی وارد شده و قرار است با کشتی دیگری به سوی آمریکای جنوبی رهسپار شوند. جزیره موریس آب و هوایی ناسالم، مرطوب، شرجی، استوایی، گرم و غیرقابل تحمل داشت که بیگانگان را از پای در می‌آورد. در راس سازمان اداری جزیره، «سربید کلیفورد»، فرماندار انگلیسی جزیره قرار داشت که دولت انگلستان قبلا او را توجیه کرده بود که با شاه برکنار شده، چگونه رفتار کند. محلی که رضاشاه و خانواده او در آنجا زندگی می‌کردند، موکا نام داشت.

اقامت رضاشاه در موریس، هفت ماه به طول انجامید. پس از ورود ایران به پیمان اتحاد سه‌گانه در بهمن 1320 شرایط به نحو مطلوبی برای خانواده پهلوی تغییر کرده بود. باب مکاتبه میان ایران و موریس گشوده شد و سیل تلگرام‌ها از تهران به موریس و بالعکس جریان یافت.

تلاش‌های رضاشاه با مقامات محلی برای رفتن از موریس و مسافرت به یک نقطه خوش آب وهوا، مثلا کشور کانادا که آنجا هم دومینیون بریتانیا بود، آغاز شد. در نیمه دوم اسفند ماه1320 موافقت مقامات انگلستان، برای مراجعت شمس، فاطمه، حمیدرضا، عصمت پهلوی و چند نفر از زنان درباری به تهران اعلام شد. این افراد 12 نفر بودند که فریدون جم نیز از جمله آنها بود. البته علیرضا، غلامرضا، احمدرضا و محمودرضا در جزیره موریس ماندند.

در خلال آخرین روزهای سال 1320، شاه مستعفی که نمی‌توانست بفهمد چرا دولت انگلستان در اعزام او به کانادا مسامحه می‌کند، سخت به تکاپو افتاد تا خود و دیگر فرزندانش را که درموریس مانده بودند، از آب و هوای ناسازگار جزیره که همواره از آن شکایت داشت رهایی بخشد.

سرانجام انگلیسی‌ها از فرستادن رضاشاه به کانادا منصرف شده و تنها موافقت کردند او را به آفریقای جنوبی و بندر دوربان یا شهر ژوهانسبورگ بفرستند و او در آنجا مکانی مناسب بیابد. آب و هوای ژوهانسبورگ هم تا حدودی معتدل بود. اما رضاشاه از فرزندش، محمدرضا خواست تا ترتیب انتقال او را به جایی که مناسب باشد بدهد، در تلگرام او آمده است: «اساسا قصد ما از تغییر محل به علت بدی آب و هوا و ناخوشی دائمی ما همگی می‌باشد، والا با خرابی وضع دریاها ما شیفته رفتن به کانادا نیستیم و هر نقطه دیگری را که از آن بویی از تمدن استشمام شود و هوای آنجا با مزاج ما مناسب باشد و بشود اقلا از منزل خارج شد بر اینجا ترجیح می‌دهیم.»

سرانجام روز دوم یا سوم فروردین 1321 از طرف فرماندار جزیره موریس، به علی ایزدی، منشی شاه اطلاع داد که تا چند روز دیگر یک کشتی نظامی از موریس به دوربان خواهد رفت و در این کشتی برای رضاشاه و همراهان او جا ذخیره شده است.

شامگاه روز ششم فروردین 1321، رضاشاه و همراهان او از موکا عازم پورت‌لویی شدند و درحالی که یک دسته کوچک از سربازان مستعمراتی جزیره موریس نسبت به مهمان جزیره ادای احترام نظامی می‌کردند، رضاشاه پیشاپیش فرزندان و ملتزمین خود سوار کشتی شد و جزیره را ترک گفت. پس از هشت روز، کشتی باری نظامی متفقین به دوربان رسید، رضاشاه به اتفاق فرزندان خود، بدون هیچ استقبال و تشریفات نظامی به‌عنوان مسافران عادی از کشتی پیاده شدند و با تاکسی به طرف خانه‌ای در دوربان عزیمت کردند. مکانی که برای رضاشاه و خانواده او اجاره شده بود، بسیار تنگ و کوچک بود و گرمای هوا مزید بر علت شده، شاه مستعفی را بشدت می‌آزرد. دوربان، نقطه بد آب و هوایی بود و دست کمی از جزیره موریس نداشت. وقتی همراهان شاه به مقامات انگلیسی مراجعه می‌کردند و زمان عزیمت به کانادا را جویا می‌شدند، آنها نبودن کشتی را بهانه قرار داده و تاریخ مسافرت به کانادا را چهار تا پنج ماه بعد تعیین می‌کردند.

رضاخان در صدد برآمد به جای اقامت در دوربان تا زمان عزیمت به کانادا، شهر دیگری را پیداکند و اطرافیان به او اطلاع دادند که شهر ژوهانسبورگ پایتخت آفریقای جنوبی از نظر آب و هوا بسیار معتدل و خوب است و بهتر است طی پنج ماه زمان لازم تا حرکت به کانادا، در آنجا رحل اقامت گزیند. شاه سابق که روزبه‌روز ضعیف‌تر می‌شد، از علی ایزدی و دکتر تون‌کینگ و پسرش علیرضا خواست که سه نفری به ژوهانسبورگ عزیمت کرده در آنجا خانه مناسبی برای او بیابند. آنها در بازگشت به شاه اطلاع دادند که جای خالی فقط در هتل پیدا می‌شود.

پس از حدود دو ماه اقامت در دوربان، بالاخره شاه مستعفی تصمیم گرفت به ژوهانسبورگ عزیمت کند و در هتل باشکوه سنگهام که یکی از بهترین مهمان‌خانه‌های آنجا بود، اقامت اختیار کند.

رضاشاه پس از تلاش نافرجام برای رفتن به قاهره، سرانجام براثر سکته قلبی در ساعت 5 صبح چهارم مرداد 1323 هـ . ش درگذشت.

جواد رضایی/ جام جم