رازهای تغذیه کودک: یک راهنمای مفید برای مادران جوان

جام جم سرا به نقل از ایران: اهمیت پیروی از الگوی درست تغذیه به اندازه ای است که کارشناسان آن را عامل مهمی‌ در یادگیری، فعالیت و سلامت جسم و روان کودکان می‌دانند. اما در سالهای اخیررواج مصرف تنقلات وخوراکی‌های آماده میان کودکان و دانش آموزان موجب شده نه تنهاچاقی آنها افزایش یابد، بلکه سلامتی آنها نیز به مخاطره بیفتد.
متخصصان تغذیه معتقدند مصرف غذاهای آماده و بی ارزش سلامتی کودکان را مختل کرده و باعث بروزمشکلات زیادی برای آنها می‌شود. ازآنجا که آگاهی از اصول تغذیه یکی ازضرورت‌های اساسی برای خانواده‌ها است، به منظور آشنایی با اصول صحیح تغذیه کودکان با دکتر«محمدحسین سلطان زاده» استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و متخصص کودکان و نوزادان گفت‌وگویی انجام شده است که می‌خوانید:

برای این که کودکانی سالم داشته باشیم، والدین چه اصولی را باید رعایت کنند؟
براساس تعریف سازمان بهداشت جهانی سلامت عبارت است از رفاه کامل جسمی‌، روانی واجتماعی تا انسان‌ها توانایی ساختن یک زندگی پربار از نظر اقتصادی واجتماعی را پیدا کنند. نوزادی که متولد می‌شود مغزش دارای صد‌ها بیلیارد سلول عصبی است، دنباله‌های سلول‌های عصبی مزبور آنچنان به یکدیگر متصل هستند که تعداد اتصالات آنها از مرز تریلیون‌ها می‌گذرد. این شبکه پیچیده از بدو تولد، دارای استعداد غیرقابل وصفی برای آموزش دیدن و پرورش یافتن است، بی‌توجهی به چنین میزانی از آمادگی مغز انسان در مراحل اول زندگی موجب شده 200 میلیون کودک در سراسرجهان از این استعداد شگرف بی‌بهره بمانند که خسران عظیمی‌ را برای آینده کودکان، خانواده‌ها و جامعه به دنبال دارد.

نگران کننده‌تر، وضعیت کودکانی است که در خانواده‌های پرمخاطره به دلیل بدآموزی‌ها وبدرفتاری‌ها به دام بزهکاری، جرم وجنایت می‌افتند. در حالی که آموزش صحیح به والدین، مربیان مهد کودک‌ها ومعلمان پیش دبستانی ومدارس در زمینه رفتار وتعامل با کودکان می‌تواند نسلی تیزهوش‌تر، سالم تر وتوانمندتر را به جامعه هدیه کند. برای این که کودک سالمی‌داشته باشیم، به چند نکته باید توجه شود. تغذیه، ورزش، بیماری‌‌های عفونی و پیشگیری‌هایی که باید انجام شود، رشد وتکامل ، پیشگیری از بیماری‌ها و واکسیناسیون از جمله مسائل بسیار مهمی‌است که باید رعایت شود. شاید اصلی مهمتر از پیشگیری از بیماریها نباشد که این مهم با واکسیناسیون علیه بیماریها باید کنترل شود.

تغذیه درست در این مرحله چه نقشی دارد؟
قبل ازاین که مادر باردار شود یا زمانی که بارداراست، باید به غذایی که می‌خورد،توجه داشته باشد. همچنین در دوران بارداری هم باید غذاهای بخصوصی برای او در نظر گرفته شود، چون خانمی که باردار است برای یک نفر غذا نمی‌خورد، برای دو نفرغذا مصرف می‌کند. چربی‌هایی که مادر در زمان بارداری مصرف می‌کند می‌تواند بر عملکرد مغز جنین تأثیرگذار باشد. هفته‌های اول بارداری و سه ماهه آخر حاملگی زمانی است که دستگاه عصبی جنین در حال شکل گرفتن است و نقش مهمی‌روی سیستم اعصاب و آلرژی، بینایی، پرخاشگری، بیش فعالی، عصبانیت وفشار خون دارد.
از سوی دیگر، وقتی نوزاد متولد می‌شود، بایدشیر مادر بخورد. شیرمادر برای رشد و تکامل نوزاد ضروری است. یعنی اولین دوز واکسیناسیون مربوط به «آغوز» است، آغوز گرانترین قطره در جهان است. نوزاد باید در لحظات اول تولد، شیر مادر بخورد. این کار باعث می‌شود که از مرگ نوزاد پیشگیری شود. تغذیه در ساعات اول تولد وتغذیه انحصاری با شیر مادر در شش ماه اول تولد می‌تواند جان بیش از یک میلیون نوزاد را حفظ کند، آیات مختلفی هم در قرآن هست که شیر مادر بهترین تغذیه برای نوزاد است، همچنین لازم است بچه دوسال شیر مادربخورد، ولی توصیه می‌کنیم، شش ماه اول تولد، تنها شیر مادر مصرف شود و هیچ چیز حتی آب هم به نوزاد داده نشود. قنداب وچیزهای مختلفی که بعضی‌ها به نوزاد می‌دهند را توصیه نمی‌کنیم. خدا شیرمادر راطوری قرار داده که اول شیر یک مقدار آبکی است و همین آبکی بودن، تشنگی بچه را برطرف می‌کند. بعد چربی شیرزیادتر می‌شود و این باعث سیری بچه می‌شود.

‌ درباره مزایای شیر مادر بگویید؟
مزایای شیر مادر آنقدر زیاد است که نمی‌توان همه را در اینجا بیان کرد، ولی کاهش عفونت‌های گوارشی بخصوص اسهال و استفراغ، عفونت‌های تنفسی، کاهش عفونت‌های ویروسی، باکتریایی وقارچی از عوامل مصرف شیر مادر است. همچنین تکامل مطلوب شیرخوار، رشد وتکامل مغزی، افزایش هوش کودکان، کاهش آلرژی و آسم ازجمله آنهاست.
یکی دیگر از مزایای مصرف شیر مادر این است که خیلی زود هضم می‌شود و چون زود هضم می‌شود بچه زود گرسنه‌ ‌شده و گریه می‌کند. یعنی نیم ساعت بعد از این‌که شیر خورد دوباره گریه می‌کند. مادر فکر می‌کند که بچه بیشتر از نیم ساعت سیر نبوده یا شیرش آبکی است یا موادی که لازم است در داخل شیرنبوده که نتوانسته تحمل کند، در حالی که اینطور نیست و زود هضم شدن شیرمادر باعث گرسنگی بچه می‌شود.
برعکس شیرخشکی که مادر به بچه‌ می‌دهد، معمولاً چون به راحتی هضم نشده و هضم آن 4 ساعت طول می‌کشد، مادر احساس می‌کند، شیری که بچه خورده،کم بوده، در نتیجه به طرف شیرخشک می‌رود. در حالی که دیر هضم بودن شیرخشک باعث می‌شود بچه گریه نکند.

با توجه به هشدارهایی که هرروز متخصصان سلامت می‌دهند، چرا برخی مادران هنوزهم تلاش دارند از شیرخشک استفاده ‌کنند؟
این تصور باطلی است که مادران دارند. نقش اطرافیان خیلی مهم است مادربزرگ، پدربزرگ و... بچه زمانی که گریه می‌کند بلافاصله می‌گویند، گرسنه است، شیرخشک می‌گیرند و عادت به مصرف آن از همانجا شروع می‌شود. گاهی اوقات ممکن است این مسأله از سوی پرستارها و گاهی هم از پزشکان باشد،، وقتی شیرخشک به بچه داده می‌شود کم کم بچه به شیرخشک‌عادت می‌کند و در نتیجه شیرمادر کمتر ترشح می‌شود.

‌ بچه‌هایی که از شیرخشک استفاده می‌کنند، در آینده دچار چه مشکلاتی می‌شوند؟
بچه‌هایی که از شیرخشک استفاده می‌کنند، 10 یا 15 مرتبه در سال بیشتراز آنهایی که از شیر مادر استفاده کرده اند به اسهال و عفونت‌های گوارشی دچار می‌شوند، همچنین 7 یا 8 مرتبه بیشتر به عفونت‌های تنفسی مبتلاشده و بستری می‌شوند.چون مواد ایمنی که داخل شیر مادر است می‌تواند برای از بین بردن میکروب‌ها و ویروس‌های گوناگون مؤثر باشد و از بیماری‌های مختلف پیشگیری کند.

‌ بچه تا چه سنی باید شیرمادر بخورد؟
همان طور که ذکر شد، بچه در شش ماه اول باید فقط شیر مادر بخورد. بهتر است آب هم داده نشود، از شش ماهه دوم، بعدازشیرمادر غذا توصیه می‌شود که خیلی اهمیت دارد. بعد از این که شش ماه تمام شد و180 روز از تولد گذشت، اولین غذایی که می‌دهیم فرنی است. درست کردن فرنی هم به این ترتیب است که دو قاشق مرباخوری آرد برنج، شکر نصف قاشق و شیرمادر پنج قاشق، همچنین زیر یک سال شیر پاستوریزه قدغن است اما برای تهیه فرنی می‌توان از آن استفاده کرد. یا این‌که 120 سی سی شیرمادر را یک دقیقه می‌جوشانیم، اگر آب آن کم شد، آب جوشیده سرد شده داخل آن می‌ریزیم و دوقاشق آرد برنج و نصف قاشق شکر به آن اضافه می‌کنیم تا به 120 سی سی برسد. یک مقدار حرارت می‌دهیم، وقتی قوام پیداکرد، فرنی آماده است.

‌ فرنی چه زمانی باید به بچه داده شود؟
دادن فرنی را به این ترتیب شروع می‌کنیم:
روز اول: شیر مادر به بچه می‌دهیم تا سیر شود. بعد اگر آب خواست (باید در نظر داشت نوزاد تا شش ماه آب نباید بخورد) می‌توانیم آب بدهیم، بعد از تغذیه با شیر مادر، یک قاشق مرباخوری ظهر (پنج سی سی) از این فرنی که طریقه درست کردن آن ذکر شد را به بچه می‌دهیم.
روز دوم: ظهر و عصر یک قاشق از این فرنی را بعد از تغذیه با شیرمادر به بچه می‌دهیم. به عبارتی اولویت با شیرمادر است.
روز سوم: ظهر، عصر و شب هر وعده یک قاشق بعد از شیرمادر به بچه فرنی می‌دهیم.
روز چهارم: صبح، ظهر، عصر و شب چهار قاشق مرباخوری بعد از شیرمادر به بچه فرنی می‌دهیم. بعضی از مادران همان روزهای اول نصف پیاله فرنی به بچه می دهند، بعد می‌گویند بچه من غذا نمی‌خورد، استفراغ می‌کند یا نفخ می‌کند. درست است، بچه هنوز معده‌اش عادت ندارد، اگر نکاتی که برای شروع تغذیه با شیرمادرمی‌گوییم مادر رعایت کند معمولاً بچه هیچ مشکلی پیدا نمی‌کند.
روز پنجم: دو قاشق صبح، ظهر، عصر و شب یعنی هشت قاشق بعد از شیرمادر به بچه فرنی می‌دهیم.
روز ششم و هفتم یعنی آخر هفته اول سه قاشق صبح، سه قاشق ظهر، سه قاشق عصر و سه قاشق شب یعنی 12 قاشق بعد از شیرمادر به بچه غذا می‌دهیم.
هفته دوم: حریره بادام به بچه‌ می‌دهیم. البته دادن حریره بادام را می‌توانیم زودتر شروع کنیم، حریره بادام نیز به همان ترتیبی که برای فرنی ذکر شد، دو قاشق آردبرنج، نصف قاشق شکر و 120 سی سی شیر پاستوریزه‌ای که یک دقیقه بجوشد، پنج عدد بادام را که شب قبل خیس کرده‌ایم پوستش را درمی‌آوریم سپس آن را خرد کرده و با شیر مخلوط می‌کنیم، حرارت مختصری هم می‌دهیم که قوام آن بالاتر از شیرمادر شود. این نحوه تهیه حریره بادام است.

باز مثل نکاتی که قبلاً اشاره شد، از یک قاشق شروع و کم‌کم یواش در عرض یک هفته به سه قاشق می‌رسانیم، اول هم مثل قبل بچه باید شیرمادر بخورد.
از هفته بعد نیز می‌توانیم دادن سوپ را شروع کرده و سوپ ماهیچه درست کنیم که شامل ماهیچه، برنج، هویج و سبزی است که سبزی آن نیز گشنیز، جعفری، لوبیاسبز، کدو، کرفس و یا چیزهای مختلف دیگر می‌تواند باشد، منتها روزهای اول بایست هر سه روز یکی از این سبزی‌ها را بریزیم که اگر بچه حساسیتی نسبت به آن دارد متوجه شویم، بعد از این‌که همه اینها را امتحان کردیم و مشکلی پیش نیامد، می‌توانیم آنها را مخلوط و با آنها سوپ درست کنیم.
هفته سوم یا آخر هفته دوم، سوپ ماهیچه که شامل ماهیچه، برنج، هویج و سبزیجات است به بچه می‌دهیم، باز هم از یک قاشق شروع می‌کنیم تا بچه کم کم معده‌اش به آن عادت کند. زیر یک سال خیلی اهمیت دارد، چون چهار چیز برای بچه‌ها قدغن است: نمک، عسل، سفیده تخم مرغ و اسفناج نباید به بچه داده شود.
ماه هفتم می‌توانیم به بچه متنوع‌تر غذا بدهیم و با زرده تخم مرغ شروع می‌کنیم. زرده تخم مرغ هم در شروع باید سفت باشد،زرده را به اندازه یک نخود برداشته با یک مقدار شیر یا آب مخلوط و به بچه می‌دهیم، چون اگر همینطوری به بچه داده شود به علت سفتی در گلوی بچه گیر می‌کند و هر روز به اندازه یک نخود به مقدار آن اضافه می‌کنیم.
در ظرف یک هفته می‌توان به زرده کامل رسید که هر روز نصف آن را می‌دهیم یا یک روز در میان یک زرده کامل به بچه می‌دهیم. دادن سوپ نخود فرنگی، رشته فرنگی، سوپ ماش، حلیم گوشت و برنج، پوره سیب زمینی، پوره هویج و پوره کدوحلوایی را هم می‌توان از ماه هفتم به بچه شروع کرد.

وضع تغذیه نوزادان و کودکان در کشور چگونه است؟
در بعضی نقاط ممکن است خانواده‌ها کمبودهایی در استفاده از برخی مواد غذایی داشته باشند. یعنی آن مقداری که از نظر پروتئین، کربوهیدرات، چربی و... باید به بچه برسد به آن صورت نبوده، در بعضی جاها نیز ممکن است زیادتر از حد معمول باشد و چاقی پیش بیاید.
نکته دیگر فست فودها، چیپس و پفک و... هستند. که این روزها بچه‌ها زیاد مصرف می‌کنند. اینها جلوی تغذیه اصلی را می‌گیرد و سوءتغذیه برای بچه‌ها به وجود می‌آورند. در نتیجه بچه‌ها چاق شده و وزنشان زیادتر از حد معمول می‌شود.
در سالهای اخیر چاقی افزایش پیدا کرده است‌. چاقی یکی از معضلات تمام دوران زندگی چه درکودکی وچه دربزرگسالی است. در بعضی آمار‌ها میزان آن 11 و حتی 27 درصد ذکر شده است، عوامل مختلفی مانند دریافت مواد غذایی بیش از اندازه، میزان فعالیت جسمانی، وجود مشکلات و دعواهای خانوادگی، عوامل وراثتی و ژنتیکی، رفتار‌های غلط تغذیه‌ای و مهمتر از همه فست فود‌ها، چیپس، پفک، نوشابه‌ها، کم تحرکی، تماشای بیش از حد تلویزیون، اینترنت و بازی‌های رایانه ای در بروز چاقی مؤثر است. با ایجاد چاقی عوارض متعددی همچون مسائل روانی و اجتماعی مثل مورد تمسخر واقع شدن توسط همسن وسالان، جلوافتادن سن استخوانی، اختلالات عصبی و تنفسی، آپنه در خواب، مشکلات قلبی و عروقی، فشار خون، مشکلات ارتوپدی و متابولیکی مثل دیابت و افزایش چربی‌های خون گریبانگیر کودک می‌شود.

برای تغذیه صحیح کودکان چه اصولی باید رعایت شود؟
میزان موادی که باید به بدن بچه‌ها برسد، معمولاً کربوهیدرات 55درصد، چربی 30درصد و پروتئین 15درصد است. یعنی این میزان باید به مواد غذایی مختلف تقسیم شود. میوه‌ها، سبزیجات، مواد قندی، ماهی، گوشت قرمز و سفید، مواد معدنی، ویتامین‌ها، چربی‌ها و... این مواد غذایی را باید برای بچه‌ها در نظر بگیریم.

چه توصیه‌هایی برای خانواده‌ها دارید؟
توصیه ام این است که به واکسیناسیون بچه شان اهمیت بدهند. شیر مادر اهمیت بسیار بالایی دارد و در صدر سلامتی بچه‌ها قرار دارد. به تغذیه کودک اهمیت بدهند. همچنین شرایطی را که برای تغذیه ذکر کردیم رعایت کنند.

تغذیه کودکان در مدارس

با توجه به این که مدارس تازه بازگشایی شده خانواده‌ها برای میان وعده بچه‌ها چه چیزهایی را باید رعایت کنند؟
توصیه می‌کنم دانش آموزان شکلات، شیرینی، نوشابه‌های گازدار و لواشک، یخمک، پاستیل، ساندویچ، سوسیس و کالباس، کمتر مصرف کنند. چون علاوه برنداشتن ارزش غذایی باعث پوسیدگی دندانشان هم می‌شود. نکته دیگر این که بچه‌ها در مدرسه از افراد غریبه مواد غذایی نخرند. ممکن است آلوده و خطرناک باشد. سعی کنند موادغذایی را به اندازه نیازی که دارند مصرف کنند. همچنین قبل از خوردن غذا دست‌های خود را با آب و صابون بشویند. وقتی هم می‌خواهند خوراکی در مدرسه تهیه کنند حتماً به تاریخ مصرف مواد خوراکی توجه کنند.

صبحانه بچه‌های مدارس باید نان و پنیر، گردو، کره و مربا، تخم مرغ همراه با یک لیوان شیر باشد که یک صبحانه خوب است. همچنین میان وعده‌هایی که برای بچه‌ها مناسب است میوه‌های تازه، خشکبار مثل کشمش، خرما، انجیر، پسته، بادام، گردو، توت خشک، نان و پنیر و گردو، تخم مرغ، شیر و کیک، شیر و کلوچه، ساندویج مرغ و عدسی است.
گاهی اوقات بستنی هم می‌تواند در رژیم غذایی‌شان باشد. همچنین مصرف میوه‌هایی که حاوی ویتامین سی هستند، توصیه می‌شود. روزانه دو، سه لیوان شیر، 60 تا 120گرم گوشت، چهارعدد میوه و مقدار مناسبی هم سبزی، نان و غلات مصرف کنند. اینها نکاتی است که باید رعایت کنند.

بچه‌ها در مدارس چند وعده باید غذا یا خوراکی مصرف کنند؟
بچه‌های دبیرستان دوره رشد ونمو خود را می‌گذرانند. با توجه به ذائقه قوی دوست دارند بیشتر خارج از خانه غذا بخورند و نوجوانی هم زمان رشد و هم تغییر عادت‌های غذایی است. صبح، ظهر، شب، غذای عادی است و10صبح و4بعدازظهر هم زمان میان وعده غذایی است که باید بخورند. یعنی پنج وعده در شبانه روز باید غذا بخورند.
چیزی که در دوران بلوغ خیلی مهم است این که سبزی‌ها و میوه‌ها، انواع گوشت، حبوبات، لبنیات و غلات در سبد غذاییشان باشد. مادرها باید به همه گروه‌های غذایی توجه کنند. اما در این میان، ممکن است کمبودهایی هم در بچه‌ها به وجود بیایدکه یکی آهن و دیگری ویتامین دی است که به خاطر این است که خانه‌ها آپارتمانی شده و بچه‌ها کمتر در معرض نور آفتاب قرار دارند. حتی در مدرسه‌ها هم آفتاب نمی‌بینند.
ویتامین دی از طریق آفتاب تأمین می‌شود و بچه‌هایی که امروز به ما مراجعه می‌کنند، می‌بینیم که مقدار ویتامین دی آنها پایین است. در نتیجه لازم است که ویتامین و مکمل استفاده کنند. (رحمان احمدی)