آنچه زخم زبان کند با من ...

جام جم سرا: البته انتخاب عبارت‌های مختلف و به‌کارگیری واژه‌های ملایم و دلچسب یا تحریک‌آمیز و خشن، ​ دست خودمان است و ما می‌توانیم با کمی دقت، مخاطبان خود را با هر طرز فکری که دارند، تحت تأثیر مثبت خویش قرار دهیم یا برعکس، آنها را برنجانیم و خاطرشان را آزرده کنیم.

طعنه زدن، سرزنش کردن، دشنام دادن، زخم زدن و... معانی مختلف زخم زبان زدن است که در لغت‌نامه دهخدا بیان شده، اما این واژه در زبان عامیانه مصداق دیگری از قبیل سرکوفت‌های مادر شوهر و مادر زن و موارد بسیار دیگری که در روابط عامیانه به کار می‌رود، نیز دارد.

حتما شما هم در طول زندگی‌تان به افرادی برخورده اید که به محض شروع صحبت باعث آزردگی دیگران و دلسردی آنها نسبت به خودشان می‌شوند، اما باید به این نکته دقت کرد که واقعا چه مساله‌ای باعث این همه تلخ زبانی و نامهربانی شده است.

تاثیر تلخ زبانی بر روابط خانوادگی

کنترل نکردن زبان پیامدهای بسیار مخربی در زندگی دارد که در پاره‌ای موارد، جبران آنها امکان‌پذیر نخواهد بود. اگر سری به خانه‌ها بزنید، با اندکی دقت و تامل در می‌یابید که ریشه بسیاری از ناراحتی‌ها و خصومت‌ها که اساس و بنیان خانواده را به مخاطره انداخته است و از زندگی، جهنمی ساخته که آتش آن دامنگیر افراد خانواده شده است، همان ​ کنترل نکردن زبان است. در این نوع خانواده‌ها، زندگی شیرین و لذتبخش جایش را به زندگی رقت باری داده که تلخی آن دائما، ذائقه روحشان را آزار می‌دهد.

دکتر مرضیه مشتاقی، روان‌شناس و مشاور خانواده در گفت‌وگو با جام‌جم، درباره تاثیر زخم‌زبان در افراد می‌گوید: زخم زبان، نیش و کنایه به طور مستقیم روان فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد؛ حرف زدن با نیش و کنایه، به اندازه زمانی که فردی بدون اجازه از کیف دیگری چیزی برمی‌دارد غیراخلاقی است، چون وقتی کسی به دیگری نیش و کنایه می‌زند مانند این است که دست خود را وارد سینه طرف مقابل کرده و با مشت تکه‌ای از دل او را برمی‌دارد. مشتاقی می‌افزاید: بدترین شکل این است که تکرار نیش و کنایه زدن در فرد به صورت عادت درآید و باعث دور شدن اطرافیان ازجمله خانواده، دوست و مهم‌تر از همه، همسر​ از فرد کنایه زننده شود.

معمولا این افراد دافعه زیادی ایجاد می‌کنند، دوستان و آشنایان و حتی اعضای خانواده زیاد دلخوش نیستند که با آنها صحبت کنند زیرا این افراد قادر نیستند احترام و حریم طرف مقابل را به خوبی حفظ کنند.

اما مهم‌تر از همه تخریب روابط به وسیله نیش و کنایه در بین همسران است؛ وقتی زن و مرد از هم رنجش پیدا می‌کنند و درصدد رفع آن برنمی‌آیند، ​ ناراحتی‌ها و دلخوری‌ها روی هم انباشته شده و ​رابطه‌شان سرد می شود.

وقتی یکی از دیگری می‌رنجد، بی‌منطق، بی‌انصاف و پرخاشگر می‌شود، حال حدس بزنید قضاوت چنین آدمی نسبت به همسرش چگونه خواهد بود.

دکتر فردوسی نیز در این باره می‌گوید: بیشتر این افراد نمی‌دانند با این عمل چقدر شخصیت خودشان را پایین می‌آورند و اگر این طرز صحبت بین همسران باشد می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری را به زندگی مشترک وارد کند.

دوری از طعنه و کنایه، حرف‌های نیش‌دار، لاف زدن یا ابراز نوعی تحکم می‌تواند ما را در مسیری قرار دهد تا در هر جمع و گروهی، نقل محفل شویم و خود را نسبت به مکنونات قلبی و افکار و عقاید شخصی دیگران، صمیمی و مشتاق نشان دهیم و در حریم آنان، شریک و سهیم شویم.

زن‌ها بیشتر از مردان اهل نیش و کنایه هستند

گاه علت مشکلاتی که بین زن و مرد به وجود می‌آید این است که تصورات آنها از کلمات مشابهی که استفاده می‌کنند متفاوت است. آنها حتی از جملات واحد، معانی متفاوتی برداشت می‌کنند.

زنان احساسات خود را اغراق‌آمیز جلوه می‌دهند و محدودیتی در استفاده از لغات نمی‌بینند، اما مردان کلمات را واقعی پنداشته و واکنش‌های نامناسب نشان می‌دهند، دیگر این که مردان حرف‌های زنان را لغت به لغت معنا می‌کنند.

برای زندگی بهتر به خانم‌ها توصیه می‌شود وقتی با همسرشان صحبت می‌کنند کلمات را سنجیده و حساب شده به کار ببرند و آقایان نیز زیاد به نوع کلماتی که خانم‌ها استفاده می‌کنند، حساس نشوند و خرده نگیرند.

وقتی زن و مرد با یکدیگر صحبت می‌کنند یا از هم سوال می‌پرسند، منتظر جواب معقول هستند. پاسخ‌هایی که شما می‌دهید، می‌تواند ارتباط را شفاف‌تر و نزدیک‌تر کند یا ارتباط را تیره و قطع نماید، پاسخ‌دهنده با جوابی که می‌دهد شخصیت درونی خود را نمایان می‌سازد.

جواب‌های تند و سریع و بدون تفکر موجب رنجش شنونده می‌شود و این ‌گونه جواب‌ها خامی و عجول بودن پاسخ‌دهنده را می‌رساند.

دکتر فردوسی، روان شناس معتقد است، صحبت با نیش و کنایه در بین خانم‌ها شایع‌تر از آقایان است و نبود مهارت ارتباطی، یادگیری، حسادت و کمبود اعتماد به نفس در بعضی از آنها باعث شده است نیش و کنایه و تلخ زبانی در بین خانم‌ها بیشتر از آقایان رایج باشد.

نتیجه تحقیقات انجام شده ثابت کرده است که بروز خشونت درمردان و زنان متفاوت است به طوری که خشونت در زنان بیشتر به صورت کلامی یا همان صحبت با نیش و کنایه خود را نشان می‌دهد، یعنی زن با حرف‌هایش باعث ناراحتی همسرش می‌شود، اما در مقابل خشونت در مردان به صورت فیزیکی بروز می‌کند.

شروع مشاجرات امکان دارد از سوی هر دو طرف باشد، اما باید توجه داشت مردان آمادگی بیشتری برای تبدیل مشاجرات کلامی به درگیری‌های فیزیکی دارند. به همین دلیل به خانواده‌ها توصیه می‌شود از مشاجره در زمینه‌های کم‌اهمیت یا در مواقع غیرضروری یا نابه‌جا خودداری کنند؛ زیرا گاهی این مشاجره لفظی به درگیری فیزیکی می‌انجامد و همین امر باعث می‌شود ​ حس تنفر یا نارضایتی از زندگی در زنان بروز کرده و بر روابط زناشویی تاثیر منفی گذارد.

شخصیت افرادی​که زبان‌های نیشدار دارند

آدم‌هایی که مهارت‌های ارتباطی و قدرت جذب ضعیف دارند، دچار این عارضه می‌شوند که گفته می‌شود فرد زخم زبان یا نیش گفتار دارد. وقتی از کسی زخم زبان می‌شنویم جدا از افکار منفی که در این گونه افراد وجود دارد، نشان‌دهنده مهارت‌های ارتباطی ضعیف این اشخاص است. گفتار، کلام و آهنگ صدای آنها زخم روحی در شنونده ایجاد می‌کند.

مهارت‌های ارتباطی کم، افکار منفی، آستانه تحمل پایین، پرخاشگری و استرس دلایلی هستند که منجر به زخم زبان می‌شوند.به طور کلی همیشه طعنه و کنایه زدن حاکی از آن است که یک مشکل فردی و ارتباطی وجود دارد و توجه به این نکته که چه عواملی باعث به وجود آمدن این مشکل شده​ از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

دکتر نرگس رازقی، روان‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه، در گفت‌وگو با جام‌جم، در این باره می‌گوید: بیشتر کسانی که طعنه می‌زنند، معمولا انتقادی دارند که توان بیان آن را ندارند؛ اما دسته دیگری هم هستند که یاد گرفته‌اند با زبان نیش و کنایه صحبت کنند و این گونه صحبت و برخوردشان حالت اکتسابی و یادگیری دارد.

یک دلیل دیگر صحبت با نیش و کنایه، ریشه در مسائل حل نشده قبلی در شخصیت فرد دارد، به طور مثال ممکن است خانمی از مردی ضربه‌ای خورده باشد و حالا این حالت را به فرد دیگری منتقل می‌کند و دائم در صحبت‌هایش به تلافی رفتار فرد دیگری​ به او نیش و کنایه می‌زند.

دکتر رازقی می‌افزاید: مساله دیگری که می‌تواند علت این قضیه باشد، فقدان رشد شخصیتی است، به طوری که اگر شخص احساس منفی‌ای در مورد چیزی دارد، چون شخصیت او به طور کامل رشد نیافته ، نمی‌تواند به طور صریح و شفاف احساس خود را بیان یا در مورد آن صحبت کند و اصطلاحا در لفافه سخن می‌گوید و نیش و کنایه می‌زند که این مساله خود یک حالت پرخاشگری منفعلانه به حساب می‌آید.

دکتر سیما فردوسی، روان‌شناس و استاد دانشگاه شهید بهشتی، در گفت‌وگو با جام‌جم نیز با اشاره به این که تکلم هر کسی نشان‌دهنده تفکر اوست، می‌گوید: کسی که با طعنه و نیش و کنایه صحبت می‌کند، نشان می‌دهد که نسبت به طرف مقابل خشم دارد، اما قدرت حل مساله را ندارد که فقدان این مهارت هم بیانگر آن است که یا این افراد در خانواده‌هایی بوده اند که حل مساله را به آنها یاد نداده‌اند یا نشان می‌دهد در این زمینه تمرین و تبحر کافی را نداشته‌اند، اما و به هر دلیلی این گونه تکلم با نیش و کنایه نشان می‌دهد فرد، شخصیت خیلی جالبی ندارد و همین طور این افراد معمولا فاقد دوستان و ارتباطات خانوادگی زیادی هستند.

دکتر فردوسی همچنین به دسته‌های دیگری از افراد که با نیش و کنایه صحبت می‌کنند، اشاره می‌کند و می‌گوید: ممکن است علاوه بر موارد بالا این گونه صحبت کردن ناشی از کج خلقی ذاتی فرد یا ناشی از وضع بی‌ثبات روحی و روانی او باشد طوری که خشم و افسردگی در وجود این افراد وجود دارد و آنها این خشم و افسردگی را با نیش و کنایه و آزار کلامی بروز می‌دهند.

و دسته آخر کسانی هستند که از بهره هوشی و هوش هیجانی پایینی برخوردارند و نمی‌توانند تجزیه و تحلیل کنند که کلامشان چه تاثیری در طرف مقابل دارد.

رابطه نیش و کنایه با زبان منفی بدن

نیش و کنایه می‌تواند خود را به شکل زبان منفی بدن هم نشان دهد، دکتر نرگس رازقی، روان شناس با اشاره به ارتباط زبان منفی بدن با نیش و کنایه می‌گوید: حتی بعضی وقت‌ها لحن کلام که آهنگ قشنگی ندارد یا حرکات دست و صورت می‌تواند نشانه‌ای از کلام با نیش و کنایه باشد.

وی می‌افزاید: بعضی با خودشان صحبت می‌کنند یا وقتی با همسرشان در خانه هستند، در حین کارکردن به اصطلاح با خودشان غرغر می‌کنند که این کارها هم نشانه‌ای از نیش و کنایه است؛ البته تمام این واکنش‌های بدنی هم برای آرام کردن خود فرد و حسی که ابراز نکرده است؛ به کار گرفته می‌شود.

در کل ظرفیت روان‌شناختی این افراد پایین است و قدرت حل مساله را به شیوه مناسب ندارند، یک نوع ناخالصی در رفتارشان وجود دارد، معمولا افرادی که نیش و کنایه می‌زنند، برخلاف ظاهرشان، افرادی سلطه‌پذیر و منفعل‌اند و برای دریافت تائید دیگران، این کارها را انجام می‌دهند.

دکتر رازقی در این باره می‌گوید: این تیپ شخصیتی نمی‌تواند احساس منفی خود را ابراز کند، به این ترتیب خشم فوران می‌کند و با لحن کلامی که بوی پرخاشگری و احساسات منفی دارد یا با حرکات دست و نگاه یا به صورت غرغرکردن‌های مکرر خود را نشان می‌دهد.

اعتقادات قوی از نیش زبان جلوگیری می‌کند

اگر دقت کرده باشید معمولا نیش و کنایه زدن در بین افرادی که اعتقادات بسیار قوی دارند و به اصطلاح​ با ایمان هستند به دلیل ترس از گناه رنجاندن کسی بسیار کمتر از دیگران دیده می‌شود. دکتر سیما فردوسی به وجود مسائل اعتقادی برای جلوگیری از نیش و کنایه اشاره می‌کند و می‌گوید: بیشتر کسانی که این گونه صحبت می‌کنند، از نظر اعتقادی فوق‌العاده ضعیف هستند و وقتی اخلاق و مسائل اعتقادی ضعیف باشد، گذشت و بخشش معنا ندارد و فرد به اصطلاح براحتی مثل مار نیش می‌زند.

وی می‌افزاید: کسانی که اعتقادات محکم و درستی دارند و زمینه‌های اخلاقی در آنها به درستی شکل گرفته است، وارد گفت‌وگو می‌شوند، با احترام صحبت می‌کنند و مراقب سخنان خود هستند تا کسی از آنها نرنجد و ادبیات کلامی افراد معتقد، از قبیل حلال کنید، التماس دعا و... نشان‌دهنده ترس آنها از ناراحت کردن طرف مقابل و اهمیت دادن به شخصیت فرد مقابل است.

وی آموزش را بهترین راه جلوگیری از تخریب ارتباطات از طریق نیش و کنایه می‌داند و می‌گوید: رسانه‌ها در این زمینه مسئول هستند و می‌توانند با آموزش و فرهنگ‌سازی و مهم‌تر از همه بالا بردن سطح اعتقادات افراد از ترویج بیشتر این طرز تکلم جلوگیری کنند.

حرف‌های نیش‌دار ریشه عصبی دارد

در مهارت‌های ارتباطی وقتی شخصی می‌داند که چگونه صحبت کند، از زخم زبان استفاده نمی‌کند و پیامدهای گفتار خود را در نظر می‌گیرد. انسان‌های عصبی که آستانه تحمل کمتری دارند، عموما متهم به این مساله هستند که زخم و نیش زبان بیشتری دارند.

جواب‌های سربالا و سرزنش‌آمیز دلیل بر پرعقده بودن و عصبیت پاسخ دهنده است و ناشی از آن است که وی شیوه برقراری ارتباط را نمی‌داند. واکنش‌های کلامی که با تعمق و منطقی و بدون حب و بغض باشد. قطعا ارتباط بهتری را رقم می‌‌زند و موجب پایداری زندگی می‌شود.

در مقابل زبان‌های نیشدار چه​کنیم؟

بارها شده که در مواجهه با تیغ زبان در دو راهی انتخاب ایستاده‌ایم؛ آیا باید جواب تیغ را با تیغ داد یا آرام بود و تیغ زبان را با لطافت سکوت مدارا کرد.

چون این اشخاص رفتارهای عادتی دارند باید طرز فکر آنها را عوض کرد. بخشی از زخم زبان‌ها تبدیل به رفتارهای عادتی می‌شوند. به این افراد از طریق طرح‌های درمانی باید کمک کرد و آموزش داد که بخشی از رفتارهایشان غلط است و باید آن را اصلاح کنند. وقتی این افراد نیش زبان نمی‌زنند ابتدا خود را از درد و رنج‌های درونی رها می‌کنند، بنابراین فرد باید متقاعد شود در رفتار خود تغییر ایجاد کند.

اگر کسی تیپ شخصیتی‌اش به گونه ای است که مرتب نیش و کنایه می‌زند، بستگی به دوری یا نزدیکی به فرد، رفتار با او متفاوت است؛ اگر این فرد یک دوست یا یکی از اقوام نه‌چندان نزدیک باشد، به طور معمول ارتباط با او آنقدر کم و کم می‌شود که ممکن است حتی قطع گردد، اما وقتی این فرد یکی از اعضای خانواده یا همسر باشد مسلما رفتار با او باید به گونه‌ای دیگر باشد.

دکتر رازقی در این باره می‌گوید: اگر ارتباط با این فرد برای ما مهم است باید به او کمک کنیم تا این مشکل خود را حل کند؛ بهترین راه این است که از او وقت مناسبی بخواهیم و درخواست کنیم در آن زمان در محیطی آرام، بدون تشنج و بدون فضاهای منفی با هم صحبت کنیم.

وی با تاکید دوباره روی اهمیت ارتباط با آن فرد می‌افزاید: در آن زمان که او صحبت می‌کند، سعی کنیم انتقادپذیر باشیم و بدانیم که هر چند روش او برای بیان احساساتش صحیح نیست، اما ما هم به هیچ وجه نباید مقابله به مثل کنیم.

در کل یک نفر باید فردی با این خصوصیات را مدیریت کند و اگر شنونده خوبی باشیم، مقابله به مثل نکنیم، حرف‌هایش را قطع نکنیم و به او کمک کنیم در کمال آرامش و راحتی احساس منفی خود را از ما یا هر کس دیگری بگوید، این که از چه چیزی دلخور است، از چه زمانی ناراحت​ و از چه زمانی این احساس به او دست داده و منظور اصلی او را از این نیش و کنایه‌ها جویا شویم و مهم‌تر از همه این که به او این حس را بدهیم که ما در کنارش هستیم و در نقطه مقابلش نیستیم، آنجاست که فرد حس خود را می‌گوید و ما می‌توانیم درست ابراز کردن خود را به او یاد دهیم که چطور خودش را ابراز کند تا مجبور به بروز احساسات خود از طریق نیش و کنایه نباشد.

پشیمانی‌های بعد از زخم زبان

جالب است بدانید طبق تحقیقات انجام شده در بیشتر موارد افرادی که حتی عادت به زخم زبان زدن و صحبت با نیش و کنایه دارند بعد از این گونه صحبت کردن و ناراحت کردن طرف مقابل از سخن خود پشیمان شده و در بعضی از موارد در صدد جبران بر می‌آیند.

دکتر مرضیه مشتاقی ، روانشناس با اشاره به این که این افراد باید بدانند در کل نیش و کنایه زدن پیامد‌های جالبی ندارد، می‌گوید: این مساله نه‌تنها به بهبود روابط کمک نمی‌کند، بلکه احساس انزجار را در دیگران ایجاد می‌کند و هر روز تخریب بیشتری در روابط به وجود می‌آورد.

وی می‌افزاید: از نظر فردی هم در درون آن شخص، خشم و دلخوری حل نمی‌شود، فقط در آن لحظه برای کوتاه‌مدت ممکن است احساس «دل خنک شدن» به آن فرد دست دهد، اما به طور حتم پس از آن هم احساس پشیمانی از صحبت و رفتار خود به او دست می‌دهد؛ ناگفته نماند این مساله ارتباطات را ​ بدتر​ و تعامل با دیگران را کمتر می​کند.

در جایی که انسان می‌تواند به طور صریح سخن بگوید و رنجش‌های خود را از راه گفت‌وگوی مستقیم حل کند چرا متوسل به طعنه و کنایه شود یا به جای این که به حل اصولی مشکلات خود بپردازد به زخم‌ زبان متمسک شود که در این صورت نه‌تنها مشکل حل نمی‌شود بلکه رنجش‌ها عمیق‌تر می‌شود.

دکتر مشتاقی در این باره می‌گوید: بیشتر کسانی که نیش و کنایه می‌زنند به خودشان فرصتی برای بررسی آثار حرف خود نمی​دهند و به این که چقدر وجهه خود را در نظر دیگران خراب کرده و روحیه طرف مقابل را به ویرانی کشیده‌اند توجهی نمی‌کنند، اما بعضی از آنها هم بعد از زدن حرف و شکستن دل طرف مقابل پشیمان می‌شوند.

همسرآزاری با نیش و کنایه

طعنه و کنایه، عبارات و حرف‌های انتقادی و قضاوت‌‌کننده و اتهامی جزو گفت‌وگوی عاری از احترام است. می‌توان گفت رابطه و گفت‌وگوی خوب، رابطه‌ای است که این بی‌احترامی‌ها را در خود نداشته باشد. کافی است به زوج‌هایی که با هم حرف می‌زنند توجه کنید. آیا در جواب عبارات و اظهارنظرهای صادقانه، پاسخ‌هایی نیشدار و کنایه‌آمیز می‌شنوید؟ آیا می‌شنوید که یکی از طرفین دیگری را به دلیل نوع حرف زدن مسخره کند؟ آیا می‌شنوید که یکی از زوج‌ها انتخاب و تصمیمات دیگری را نقد کند؟ آیا در جواب افکار صادقانه یک طرف می‌بینید که طرف دیگر چشم گرد کند؟ حالا طریقه حرف زدن خودتان با همسرتان را بررسی کنید. آیا رابطه و گفت‌وگوهای شما محترمانه است یا به هم بی‌احترامی می‌کنید؟

وقتی نام همسرآزاری به میان می آید، برخی از افراد، بدون درنگ مشاجره‌های لفظی شدید و کتک زدن را به خاطر می‌آورند، غافل ازاین که شاید رفتار بسیاری از ما طی روز، مصادیق بارزی از همسرآزاری باشد؛ مواردی مانند تحقیر کردن، ناسزا گفتن، ایراد نابه‌جا گرفتن و نسبت دادن یک صفت هم می تواند ازجمله موارد همسرآزاری باشد.

بر خلاف تصور عموم، همسرآزاری شامل آزار دادن با زبان، داد زدن، خشونت رفتاری، فحاشی و تهدید کردن نیز می‌شود یا به عبارت بهتر، هر نوع رفتاری از سوی همسر که روان انسان را به مخاطره بیندازد و رفتار فرد را تغییر دهد، همسرآزاری نامیده می‌شود. (ضمیمه چاردیواری)

الهام طباطبایی