نزاع فرهنگ‌ها در دوره مشروطیت

همان‌طور که می‌دانیم از زمان شکل‌گیری نهضت مشروطه، جامعه ایرانی شاهد رشد و گسترش بیانیه‌ها، شبنامه، روزنامه‌ها، کتاب و... بود و عمدتا این محصول فرهنگی بیانگر افکار و عقاید جدید بود. به نظر شما صنعت چاپ چه تاثیری در نهضت مشروطه داشت؟

اگر بپذیریم که چاپ، انقلابی در اطلاع‌رسانی (در کنار اختراع خط، کاغذ، چاپ، رادیو و اینترنت) بود، بی‌تردید تاثیر چاپ در انقلاب‌ها و اصلاحات بزرگ سیاسی، مذهبی و‌ اقتصادی سده‌های گذشته، غیرقابل چشمپوشی است.

نمی‌توان در نهضت اصلاحات مذهبی در اروپا، انقلاب کبیر فرانسه، انقلاب استقلال آمریکا، جنگ‌های انفصال شمال و جنوب، اصلاحات در عثمانی، اصلاحات در مصر، اصلاحات در روسیه، اصلاحات جدیدیه در روسیه مسلمان، نهضت اتحاد ایتالیا، جنبش اتحاد آلمان، انقلابات 1948 در اروپا، اصلاحات در ژاپن، استقلال هند، انقلاب 1905 روسیه، انقلاب اکتبر روسیه، جنبش‌های برابری حقوق مدنی، جنبش‌های مقاومت در جنگ جهانی اول و حتی دوم و...، دست آشکار و پنهان صنعت چاپ را ندید و افراد انقلابی یا اصلاحگر یا مقاومتگر یا فعال سیاسی را بدون انتشار رساله‌های سیاسی و اجتماعی، کتاب‌های درسی، روزنامه، شبنامه، اعلامیه و... تصور کرد. این امر تا پایان جنگ جهانی دوم ادامه داشت.

در انقلاب مشروطه ایران نیز نه تنها انتشار رساله‌های سیاسی و روزنامه‌ها در ایران و خارج از ایران مورد توجه فعالان سیاسی بود، حتی انتشار متون مهمی مانند فتواهای علما باعث برانگیختن مردم می‌شد. آیا می‌توان جنبش تحریم تنباکو را بدون انتشار چاپی فتوای میرزای شیرازی تصور کرد؟

البته دشمنان این جنبش‌ها نیز که از اهمیت چاپ آگاه شده بودند از سویی با ایجاد موانع سیاسی و تجاری برای فعالان (سانسور، کنترل پست، کنترل ورود و تجارت کاغذ، کنترل چاپخانه‌ها، قوانین پیشگیرانه و...) و از سویی با فعالیت‌های متقابل انتشاراتی به جنگ آنان می‌رفتند.

‌با توجه به ایجاد صنعت چاپ در ایران آیا به لحاظ اقتصادی این اتقاق باعث اشتغالزایی و تاثیرات موثر اقتصادی شد؟

بی‌تردید در برهه‌های حساس سیاسی ـ مدنی تاریخ معاصر ایران نقش چاپ بسیار حساس بود و سرمایه‌گذاری موثری در ورود دستگاه‌های چاپ، تجارت کاغذ و مرکب، آموزش چاپ و روزنامه‌نگاری رسمی و غیررسمی، بازار پخش روزنامه‌ها و... تاثیر زیاد و ایجاد اشتغال آشکار و پنهان داشت اما به دلیل شکست این‌گونه فعالیت‌ها، سرمایه‌گذاری در آنها اقتصاد سودمندی نبود و پس از هر شکست سرمایه‌گذاری در آن را با رکود مواجه می‌کرد.

با توجه به تاسیس دارالفنون، صنعت چاپ چه تغییری در نظام آموزشی و شیوه‌های آموزش ایجاد کرد؟

پس از شکست از روسیه در 2 جنگ بزرگ آغاز سده سیزدهم هجری، عباس میرزا، علت اساسی را بدرستی عدم آموزش تشخیص داد و اعزام افراد به اروپا برای آموزش‌های رسمی علمی و بویژه صنعت چاپ، دستور ورود دستگاه‌های چاپ و ورود صنعت عکاسی آغاز شد و نخستین ثمرات عینی خود را در دارالفنون نشان داد. روشنفکران غیر‌دولتی نیز از وسایلی مانند چاپ و روزنامه و مدارس جدید بهره می‌گرفتند. مدارس نوین نیاز به متون آموزشی، کتاب‌هایی برای مطالعه خارج از تحصیل، اطلاع‌رسانی دستاوردهای علمی، انتشار یافته‌های خود و لذا بهره‌گیری از صنعت چاپ داشتند. دارالفنون آغازگر نشان‌دادن اهمیت صنعت چاپ بود.

از میان جنبش‌های علمی، سیاسی و عقیدتی تاثیرپذیری کدام جنبش در صنعت چاپ بیشتر بود؟

علاوه بر جنبش مشروطیت، در همه نهضت‌های اجتماعی و سیاسی معاصر ایران، نمی‌توان نقش چاپ را نادیده گرفت. در جنبش مقاومت جنوب، نهضت مهاجرت در جنگ جهانی اول، جنبش جنگل، جنبش آذربایجان، جنبش مقاومت در به سلطنت رسیدن سردار سپه، آغاز فعالیت‌های مارکسیستی در ایران (دکتر ارانی و حزب کمونیست)، جنبش مدنی پس از آغاز جنگ دوم در ایران، حزب توده ایران، فرقه دموکرات آذربایجان، جنبش ملی شدن صنعت نفت و حتی انقلاب اسلامی ایران نقش صنعت چاپ در انتشار رساله‌های مدنی و سیاسی، روزنامه‌ها و شبنامه‌ها، اعلامیه‌های دولتی و ضد دولتی بشدت دیده می‌شود.

آیا می‌توان بررسی انقلاب اسلامی در ایران را بدون اعلامیه‌های حمایت از رهبر جنبش، تکثیر سخنرانی‌های ایشان در داخل ایران، سهم رساله‌های آموزشی سازمان‌های سیاسی ـ نظامی، روزنامه‌های آشکار و مخفی فعالان سیاسی، روزنامه‌های در تبعید، مقاله رشیدی مطلق در انفجار مردمی 356‌ و اعتصاب نشریات در سال 1357 را فراموش کرد.

گفتگو : فتاح غلامی