گفت‌وگو با پروفسور ریچارد دبلیوبایرن، استاد دانشگاه سنت اندروز

فیل‌های آفریقایی، زبان اشاره را می‌فهمند

انسان از کودکی قادر به درک اشارات و پاسخگویی به آنهاست، اما آیا حیوانات نیز قادر به درک اشارات هستند؟
کد خبر: ۶۲۵۸۳۳
فیل‌های آفریقایی، زبان اشاره را می‌فهمند

پاسخ به این پرسش، فقط زمانی مستدل خواهد بود که عکس‌العمل یک حیوان اهلی از جمله سگ را برای دریافت پاداش به خاطر بیاورید، اما واقعیت به این سادگی‌ها نیست؛ چراکه حیوانات دست‌آموز فقط معنای اشارات را می‌آموزند، در حالی که اصل پرسش به یک واکنش کاملا طبیعی و ناخودآگاه برمی‌گردد. محققان دانشگاه سنت اندروز اسکاتلند برای پاسخگویی به این پرسش، یکی از چالش‌برانگیزترین گونه‌های جانوری را انتخاب کردند؛ فیل‌ها.

اگر تصور شما این است که فیل‌ نیز سال‌هاست توسط انسان‌ اهلی شده‌ است، سخت در اشتباهید. با این‌که آنها حسن همجواری با انسان‌ها را آموخته‌اند، اما هیچ‌گاه اهلی نشده‌اند. پروفسور ریچارد دبلیو بایرن، استاد مدرسه فیزیولوژی و نوروساینس از دانشگاه سنت اندروز مدت‌هاست روی پروسه تکامل رفتارهای اجتماعی تحقیق می‌کند. این تحقیقات نشان می‌دهد فیل‌های آفریقایی بدون هیچ آموزشی و فقط به واسطه درک مفهوم اشاره دست انسان، قادر هستند غذای مخفی را از بین چند ظرف پیدا کنند. پروفسور بایرن در یک مصاحبه اختصاصی با روزنامه «جام‌جم»، علت اهمیت چنین تحقیقاتی را این‌طور توضیح داد:

درست است که فیل‌ها یکی از باهوش‌ترین حیوانات هستند، اما چرا شما تحقیقات خود را روی آنها انجام دادید و چرا به جای فیل‌ از میمون‌ یا حتی دلفین‌‌ استفاده نکردید؟

این مساله ساده‌ای است، اما توضیح آن بسیار اهمیت دارد. به عنوان یک متخصص بیولوژی ادراکی بیشتر زمینه فعالیت من، جمع‌آوری اطلاعات از مکانیسم‌ها و ارگانیسم‌های مختلف و سرانجام مقایسه آنهاست. در این خصوص شخصا علاقه دارم روی گونه‌هایی نظیر میمون‌ها یا بوزینه‌ها کار کنم. قطعا سایر همکارانم نیز در این باره با من هم‌عقیده هستند، اما اهمیت این نوع مطالعات بیشتر به این دلیل است که یک متخصص راحت‌تر بتواند ریشه ویژگی‌های رفتاری و بخصوص نحوه کسب مهارت‌ها را تمییز دهد. برای شناخت درست و منطقی از ویژگی‌های رفتاری همیشه نباید به دنبال پاسخ‌های ساده آن هم در حیواناتی که بیشتر روی آنها تحقیق شده، بود.

در این مورد خاص برای تیم تحقیقاتی ما اهمیت داشت که نحوه تکامل رفتاری را در فیل‌ها مورد مطالعه قرار دهیم. از طرف دیگر اگر ما بتوانیم کسب همین نوع توانایی‌ها را به شکلی کاملا متفاوت در گونه‌های مختلف مورد شناسایی قرار دهیم، آن وقت است که الگوهایی برای مقایسه ایجاد می‌شود. هر چقدر تعداد این الگوها بیشتر باشد، نه‌تنها بهتر می‌توان در مورد توانایی‌ها و نحوه عملکرد گونه‌های مختلف نتیجه‌گیری کرد؛ بلکه حتی می‌توان تاثیر فشارهای خارجی را هم بهتر تشخیص داد. فیل‌ها درست مانند دلفین‌ها نمونه‌های فوق‌العاده‌ای برای مطالعاتی از این نوع هستند. هر دوی آنها گونه‌هایی بسیار باهوش اما از نظر ضریب هوشی متفاوت با انسان‌ها هستند؛ در حالی که کشفیات خارق‌العاده درباره طوطی‌ها و کلاغ‌ها نشان می‌دهد این پرندگان در بسیاری از مهارت‌های شناختی و ادراکی با انسان‌ها سهیم و از جهاتی نیز شبیه هستند. از آنجا که معادلات طبیعی گاهی واقعا پیچیده هستند و حتی مجهول‌های آنها از حد تصور فراتر است، پس برای درک آنها نیز باید از الگوهای مختلف بهره گرفت.

زندگی فیل‌ها از جهاتی با انسان‌ها شبیه است. به عنوان مثال بچه‌های هر دو ابتدا باید مهارت‌های زندگی را یاد بگیرند و بعد مستقل شوند. پرسش اینجاست که در این آزمایش خاص آیا بچه‌فیل‌ها نیز قادر به درک اشارات هستند؟ اگر پاسخ مثبت است، آنها به طور غریزی این کار را می‌کنند یا از والدین‌شان می‌آموزند؟

پاسخ منفی است؛ زیرا در این آزمایش ما موفق نشدیم روی فیل‌های جوان‌تر تحقیقی انجام دهیم. درواقع به دلایل قابل توجیه و عملی این امکان وجود ندارد که بچه‌فیل‌ها از مادرانشان جدا شوند، ما نیز موفق نشدیم تحقیقی روی آنها انجام دهیم. در مورد قابلیت‌های یادگیری و نحوه آموزش بچه‌فیل‌ها هنوز ابهامات زیادی وجود دارد، اما اگر فیل‌ها قادر باشند چنین مهارت‌هایی را به فرزندانشان آموزش دهند، برای من جای بسی تعجب است. با وجود این‌که تاکنون هیچ محققی نتوانسته به طور دقیق تعاملات بین مادر و فرزند را مورد بررسی قرار دهد، اما به نظر می‌رسد چنین رفتارهایی ذاتی است و بسادگی با رشد فرزندان در آنها به منصه ظهور می‌رسد، اما توجه داشته باشید در این تحقیق فیل‌ها فقط قادر بودند حرکت دست‌های انسان را دنبال کنند و به دنبال غذا بروند، در حالی که در انسان‌ها حتی از دوره کودکی، نوزادان نه‌تنها قادرند حرکات را تعقیب کنند؛ بلکه ارتباط چشمی نیز در انسان‌ها وجود دارد. یک نوزاد می‌تواند براحتی با چشم‌هایش حرکات را تعقیب کند؛ در حالی که فیل‌ها قادر به برقراری چنین ارتباطی نیستند.

تحقیقات محققان پیش از شما نشان داده فیل‌های آسیایی برخلاف همنوعان آفریقایی خود نتوانسته‌اند علائم و اشارات را درک و آنها را دنبال کنند. براستی چه عاملی باعث تمایز فیل‌های آفریقایی شده؟ به عبارت دیگر از نظر شما در این مورد خاص چه فاکتوری مهم‌تر است؛ اکولوژی رفتاری یا ساختار مغزی حیوان؟

اول از همه بگویم که من هنوز در این‌که فیل‌های آسیایی واقعا متفاوت هستند، تردید دارم. این درست است که فیل‌های آسیایی در یک آزمایش مردود شده‌اند، اما به این مساله هم باید توجه داشت که داده‌های اشتباه هم می‌تواند در نبود موفقیت نقش داشته باشد؛ همان‌طور که برای این مساله نیز توضیحات محتمل زیادی وجود دارد. فیل‌ها ممکن است گاهی به دلیل پیچیدگی مساله متوجه مقدمات یا کل ترکیب یک آزمون نشوند. در مورد آزمایش‌هایی که پیشتر انجام شده باید به این نکته اشاره کرد که فیل‌ها احتمالا به دلیل پیچیدگی‌های آن متوجه اصل موضوع نشده‌اند. آن آزمایش از آنچه ما انجام دادیم، سخت‌تر و پیچیده‌تر بوده؛ چراکه پژوهشگران برای آن از یک دستگاه بزرگ استفاده کرده‌اند؛ در حالی که ما از چنین ابزاری استفاده نکردیم و فیل‌ها را چهره به چهره انسان و در مقابل حرکات دست قرار دادیم. گاهی اگر شرایط برای حیوان ناخوشایند باشد، باعث دلزدگی و عدم رغبت برای ادامه کار می‌شود. از طرف دیگر این احتمال نیز وجود دارد که حیوان آن‌طور که باید برای انجام آزمایش تحریک نشده باشد. برخی از محققان گاه برای کسب نتیجه مطلوب، حیوانات را واقعا تحت فشار می‌گذارند. ساعت‌ها تمرین مداوم می‌تواند حیوان را به طور کلی از درک اشارات منصرف کند. شاید هم واقعا همه شرایط مهیا بوده و این فیل‌های آسیایی هستند که قادر به انجام این کار نیستند، این مساله به زمان و تحقیقات بیشتر نیاز دارد.

آیا حس بویایی یا شنوایی فیل‌های آفریقایی در موفقیت آنها نقش دارد؟

در آزمایشی که ما انجام دادیم، اطمینان حاصل کردیم تاثیر فاکتورهای بویایی و شنوایی به طور کل حذف شده است. هدف ما از این تحقیق نیز این بود که نشان دهیم فیل‌ها از هیچ راهی به استثنای درک علائم و اشارات دست نمی‌توانند غذای مخفی را پیدا کنند. آنچه فیل‌های آفریقایی را برجسته ساخت، دقیقا درک همین اشارات بود. در حالی که درخصوص فیل‌های آسیایی که در آزمایش رد شدند، همین فاکتور مهم یعنی استفاده از اشارات مستقیم تاحدودی مخدوش شده بود.

آیا شما فکر می‌کنید فیل‌ها می‌توانند رفتار خود را با توجه به شرایط تغییر دهند؟ یعنی آیا به عنوان مثال همین آزمون برای آنها یک معما را طرح کرده و فیل‌ها مجبور شده‌اند به آن پاسخ دهند؟

بله دقیقا این‌طور است. این اصل ساده، اما جالبی است که اشاره کردید. درواقع ما یک وظیفه جدید برای فیل‌ها تعریف کردیم و آنها توانستند خود را بسرعت با شرایط تطبیق دهند، پس می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که فیل‌ها حیواناتی انعطاف‌پذیر هستند، اما از طرفی دیدگاه شخص من این است که فیل‌ها احتمالا از قبل هم ایده‌ای از نحوه کارکرد اشارات داشته‌اند؛ البته باید این را نیز بدانید که تعلیم‌دهنده‌ها به هیچ‌وجه از علائم یا اشارات برای تربیت فیل‌ها استفاده نمی‌کنند و برای آنها صرفا آواها مهم است. اینجاست به عنوان یک بیولوژیست ظنین هستم که برخی از انواع اشارات و علائم جزئی از رفتار طبیعی فیل‌هاست.

آیا فیل‌های آفریقایی می‌توانند از این استراتژی برای بقا هم استفاده کنند؟

همان‌طور که اشاره کردم، تحقیقات اخیر، من را به این مساله که اشارات جزئی از رفتارهای طبیعی فیل‌هاست، ظنین کرده است. اگر این مساله واقعا صحت داشته باشد، با قطعیت می‌توان گفت این قابلیت جزئی از چگونگی بقای آنها نیز هست. تاثیر این اشارات در زندگی فیل‌ها می‌تواند در حد نشان دادن موقعیت مکانی یک شکارچی به یک همنوع ناآگاه باشد.

حفاظت از فیل‌ها به دلیل قلمرو گسترده آنها می‌تواند ضامن بقای بسیاری از موجودات دیگر هم باشد و به همین دلیل است که به فیل‌ها «گونه‌های چتر» گفته می‌شود. طرح پژوهشی شما چگونه می‌تواند به پروژه‌های حفاظتی کمک کند؟

ما انسان‌ها وقتی شگفتی‌های حیات را در هر موجودی کشف می‌کنیم، بیشتر از پیش خواهان حفاظت و دور نگهداشتن آن از هرگونه آسیب یا احتمالا خطر انقراض می‌شویم. زمانی بود که انسان‌ها وال‌ها را تنها نوعی ماهی می‌دانستند و متاسفانه در همان زمان هم تراژدی استثمار نهنگ‌ها به خاطر استفاده از گوشت و روغن بدنشان ورق خورد، اما فصل جالب‌تر این داستان زمانی خوانده شد که انسان‌ها متوجه نبوغ نهنگ‌ها شدند. از آن زمان به بعد بود که کمپین‌های حفاظت از نهنگ‌ها به راه افتاد و امروز خود مردم خواهان جلوگیری از استثمار و اعمال رفتارهای غیرانسانی در حق نهنگ‌ها شده‌اند.

و سخن آخر؟

شاید این مساله در اینجا ارزش به خاطر آوردن را داشته باشد که اشاره کردن و قدرت درک علائم یک جزو بسیار مهم و حیاتی در زندگی انسان‌هاست که حتی باعث تمایز ابنای بشر از سایر موجودات شده. کودکان نوپا پیش از یاد گرفتن زبان از این طریق با بزرگ‌ترها رابطه برقرار می‌کنند. همین اشارات ساده که اغلب آن را نادیده می‌انگاریم به ما کمک کرده تا زبان بیاموزیم، به خاطر بیاورید که چگونه اسامی را با ایما و اشاره آموخته‌ایم. دانشمندان نیز درست به همین دلایل کنجکاو هستند که بدانند آیا گونه‌های مختلف جانوری هم می‌توانند اشارات را درک کنند یا خیر. تحقیقات زیادی نشان داده حتی بوزینه‌ها در این مورد بسیار ضعیف عمل می‌کنند، اما اکنون شاهد آن هستیم که یک مخلوق دیگر نیز در این نعمت خدادادی با ما شریک است و این مساله بی‌تردید هنوز جای کار دارد.

فرناز حیدری / جام‌جم

newsQrCode
ارسال نظرات در انتظار بررسی: ۰ انتشار یافته: ۰

نیازمندی ها