بخت این کودکان با خیابان گره‌خورده است

علاوه بر این کودکان کار به پای ثابت اتوبوس‌های بی‌آرتی و قطار‌های مترو نیز تبدیل شده‌اند. افزون بر این چیزی که سبب ناراحتی شهروندان شده این است که این کودکان بعد از تاریک‌شدن هوا همچنان تا نیمه‌های شب در خیابان‌های شهر پرسه می‌زنند. به همین دلیل احتمال بروز خطر و آسیب‌دیدن آنها بالا می‌رود.‌ تاکنون آمار دقیقی از تعداد کودکان کار در کشورمان منتشر نشده است، اما سازمان‌های درگیر در این ماجرا با توجه به آماری که آموزش و پرورش از کودکان بازمانده از تحصیل منتشر کرده تخمین می‌زنند ‌بیش از دو میلیون کودک کار در کشور وجود دارد. در این میان، اما کودکانی هستند که در خانه‌های خود به کار گمارده می‌شوند و کمتر شخص و نهادی از آنها با خبر است. جالب اینجاست‌ همان‌قدر که آمارها درخصوص این کودکان مبهم است، نهاد‌های درگیر در حوزه ساماندهی آنها نیز مبهم عمل می‌کنند.

در تهران سازمان‌های مردم نهادی وجود دارد که در حوزه کودکان خیابانی فعالیت می‌کنند.کانون کوشا یکی از این سازمان‌های مردم نهاد است که از سال 1379 فعالیت خود را در منطقه 12 تهران شروع کرده است. فاطمه ایزد پناهی، موسس و مدیر عامل کانون کوشا درباره آمار کودکان کار و خیابانی به «جام‌جم» می‌گوید: دراین باره آمار مشخصی وجود ندارد، زیرا میلیون‌ها کودک دختر در خانه‌هایشان مشغول به کار هستند و کمتر شخصی از آنها باخبر است. این دختر بچه‌ها در سنین پایین عهده‌دار کارخانه شده‌اند. برای نمونه خانه‌داری کرده‌ یا از سالمندان و خواهر و برادرهایشان نگهداری می‌کنند، به همین دلیل از دنیای کودکی فاصله گرفته‌اند.

این در حالی است که کودکانی زیادی نیز در کوره‌پزخانه یا کارگاه‌های غیرمجاز به کار گرفته می‌شوند، البته باید به کودکانی که در کارگاه‌های بسته‌بندی کار می‌کنند نیز اشاره کرد . برای نمونه در کارگاه‌های کوچک جنوب شهر کودکان زیادی وجود دارند که به جای تحصیل یا بازی به بسته‌بندی طناب یا گیره لباس مشغول شده‌اند. ‌ماجرای دیگری که سبب می‌شود کودکان کار آسیب بیشتری ببینند، این است‌ قانونی برای کار آنها وجود ندارد به‌همین دلیل ‌حتی از مزایایی که بزرگسالان به دلیل کار کردن شامل شان می‌شود، بی‌بهره هستند.

آمارها در این حوزه غیررسمی است

پناهی می‌گوید: فعالیت کودکان کار مخفی است، به همین دلیل دستمزد یا ساعت کاری مشخصی ندارند و مجبورند از سنین پایین کار کنند تا کمک حال خانواده‌های خود باشند. او ادامه می‌دهد: بیش از سه میلیون کودک کار در کشور وجود دارد که حدود یک میلیون نفر آنها کودکانی هستند که در خانه به کار گرفته می‌شوند. (البته این ارقام تائید رسمی نشده‌اند.)‌

این در حالی است که رضا جهانگیری‌فر، معاون سازمان خدمات اجتماعی شهرداری تهران نیز در باره تعداد کودکان کار و سازمان‌های مردم نهادی که در این خصوص فعالیت می‌کنند به «جام‌جم» می‌گوید: نزدیک به 40سازمان مردم نهاد دراین بخش فعال هستند. آنها از حدود 2500 کودک کار حمایت کرده و برای آنها پرونده و کارت شناسایی درست کرده‌اند. اما پناهی درباره تعداد سازمان‌های مردم نهاد نظر دیگری دارد. او بیان می‌کند: حدود 15 سازمان مردم نهاد در این حوزه فعال هستند، برای نمونه ما در کانون کوشا از 1450 کودک حمایت می‌کنیم.‌ او درباره نحوه حمایت شهرداری از سازمان‌های مردم نهاد می‌افزاید: فعالیت شهردای باید به شکلی باشد که درد این کودکان را درد خود بداند و برای تبلیغ از آنها استفاده نکند، البته اکنون شهرداری در منطقه 12 فضای خوبی در اختیار ما قرار داده است.یکی دیگر از سازمان‌های درگیر در حوزه کودکان کار و خیابانی سازمان بهزیستی است که به نظر می‌رسد‌ آن طور که باید و شاید به وظیفه خود عمل نکرده است.ولی‌الله نصر، مدیرکل امور آسیب‌دیدگان سازمان بهزیستی درباره آمار کودکان خیابانی و کار به «جام‌جم» می‌گوید: ما در کشور 21 هزار کودک بی‌سرپرست و بدسرپرست داریم که بیش از نیمی از آنها از سوی سازمان‌های مردم نهاد پوشش داده می‌شوند و بقیه هم درون خانه‌هایشان و با کمک یارانه‌ای که بهزیستی ‌ به آنها ‌‌می‌پردازد ، روزگار می‌گذرانند.

البته باید به این نکته توجه داشت‌ آماری که نصر ارائه می‌کند شامل کودکان کاری که سر چهارراه‌ها فعالیت می‌کنند، نمی‌شود.

‌این آمار مربوط به کودکان بی‌سرپرست یا بدسرپرست است.مدیرکل امور آسیب‌دیدگان ساز مان بهزیستی تصریح می‌کند: کودکانی که شما در معابر شهر می‌بینید سرپرست و قیم دارند، چون هر وقت آنها به مراکز بهزیستی منتقل می‌شوند در کمترین زمان ممکن سرپرست‌هایشان برای تحویل گرفتن آنها مراجعه می‌کنند.‌ مشکل اینجاست ‌کودکان خیابانی سرپرست و قیم مناسبی ندارند، زیرا بعد از این که از بهزیستی خارج شدند دوباره روانه خیابان‌ها می‌شوند.

صورت مساله را نباید پاک کرد

شهروندان همیشه از دیدن کودکان خیابانی در معابر شهر گله داشته و توقع دارند سازمان‌های درگیر در این حوزه این کودکان را ساماندهی کنند. جهانگیری فر دراین باره عنوان می‌کند: ما به سازمان‌های مردم نهاد کمک می‌کنیم تا به این کودکان کمک کنند . برای نمونه فضا یا کمک مالی در اختیار آنها می‌گذاریم.باید به این نکته هم توجه داشت اگر شهرداری تهران با کمک نیروی انتظامی کودکان کار را از معابر شهر جمع‌آوری کند، سبب آسیب‌دیدن بیشتر خانواده‌ها و کودکان کار می‌شود، زیرا کودکان کار حکم نان‌آور خانواده‌های خود را دارند و به این شکل به خانواده مشکلات بیشتری تحمیل می‌شود ‌در حالی‌ که خود کودک نیز با دورشدن از کانون خانواده دچار مشکلات عاطفی و روحی خواهد شد.

معاون سازمان خدمات اجتماعی شهرداری تهران اضافه می‌کند: برای کمک به چنین خانواده‌هایی باید اقدامات حمایتی بیشتری صورت بگیرد تا به جای این‌که کودک خود را به مدرسه بفرستند، ناچار نباشند او را برای کار راهی خیابان کنند.

بنابراین باید یادآور شد ‌ در این میان نهاد‌های حمایتی مانند کمیته امداد امام خمینی(ره) می‌توانند تاثیرگذار باشند. این نهاد با حمایت همه جانبه از کودک و خانواده می‌تواند مانع بازگشت کودکان کار به معابر شهر شود.‌در واقع یکی از راه‌های بهبود شرایط برای کودکان کار، حمایت از خانواده‌هاست، زیرا وقتی خانواده از لحاظ مالی و فرهنگی رشد کرد دیگر به هر قیمتی به کار کردن کودک خردسال خود در محل‌های نامناسب تن نمی‌دهد.

طرحی برای ساماندهی

جهانگیری‌فر درباره وظیفه شهرداری در قبال کودکان کار این طور توضیح می‌دهد: تلاش ما این است‌ شرایطی ‌ فراهم کنیم که کودکان کار دست‌کم کمتر آسیب ببینند ، یعنی حمایت‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی از آنها بیشتر شود.

با توجه به نقش کودکان کار در تامین نیاز‌های خانواده، به‌نظر می‌رسد ‌حذف‌کردن آنها در جامعه نیاز به برنامه بلندمدتی دارد به همین دلیل باید شرایطی به‌وجود آید تا این کودکان حداقل کمترین آسیب را ببینند.

مدیر کانون کوشا نیز درباره نحوه به وجود آوردن این شرایط عنوان می‌کند: برای نمونه می‌توان کیوسک‌های کوچکی را اطراف محل کار این کودکان ایجاد کرد تا سازمان‌های مردم‌نهاد در این مکان‌ها به بهداشت و دیگر مسائل کودکان بپردازند. زیرا این کودکان در مدت کار ممکن است با خطرات زیادی مانند سوءاستفاده جنسی مواجه شوند به همین دلیل سازمان‌های مردم نهاد می‌توانند در این کیوسک‌ها همراه کودکان باشند و مانع آسیب دیدن بیشتر آنها شوند.

اگر از معاون سازمان خدمات اجتماعی شهرداری تهران درباره این‌که چرا شهرداری به کودکان کار اجازه می‌دهد ‌ نیمه‌های شب در معابر حضور داشته باشند‌ بپرسید، خواهید شنید: ما در حال تدوین طرح جامعی هستیم تا کودکان کار را ساماندهی کنیم. برای نمونه در این طرح قرار است ترتیبی اتخاذ شود تا کودکان کار با تاریک‌شدن هوا به خانه‌های خود برگردانده شوند یا ‌ پیش‌بینی شده ‌ما رابطه بیشتری با سازمان‌های مردم نهاد داشته باشیم.‌ به گفته جهانگیری‌فر اکنون این طرح در سازمان خدمات اجتماعی شهرداری در حال بررسی است و تا یک ماه دیگر نهایی خواهد شد.

نیاز به مشارکت شهروندان

برای حل مشکل کودکان کار ، شهروندان نیز باید پیشقدم شوند، زیرا مشکلات شهری فقط با مشارکت شهروندان انجام‌شدنی است، برای نمونه شهروندان می‌توانند با همکاری سازمان‌های مردم نهادی که در این حوزه فعال هستند، به نوبه خود برای حل این مشکل قدم بردارند. به همین دلیل تلاش برای جمع‌آوری کودکان کار از خیابان‌ها فقط پاک‌کردن صورت مساله است.‌پناهی می‌افزاید: سازمان‌های مردم‌نهاد وقتی با کودکان کار روبه‌رو می‌شوند، خانواده آنها را شناسایی کرده و با کمک به خانواده، برای بهبود شرایط کودک تلاش می‌کنند. به این دلیل که در خانواده‌های کودکان کار معمولا پدر حضور ندارد یا مشکلات فراوانی دارد. سازمان‌های مردم‌نهاد معمولا با آموزش مادر خانواده سعی می‌کنند او را وارد چرخه اقتصادی کنند. به این شکل مادر خانواده آموزش‌های لازم را دیده و برای بهبود وضع فرزندان خود با آگاهی عمل می‌کند. ‌در حالی‌ که قوای سه‌گانه نیز می‌توانند با قانونگذاری و شناسایی خانواده‌هایی که صلاحیت سرپرستی فرزند را ندارند، مانع افزایش تعداد کودکان کار شوند.

معاون سازمان خدمات اجتماعی شهرداری تهران تاکید می‌کند: ما گشت جمع‌آوری کودکان خیابانی نداریم، ولی چنانچه نیمه شب‌ها با کودکانی که در سطح شهر پرسه می‌زنند روبه‌رو شویم آنها را تحویل بهزیستی می‌دهیم.

اما نکته اینجاست بعد از این‌که دستور قضایی درباره این کودکان صادر شد، والدین کودک خود را تحویل گرفته و دوباره این چرخه تکرار می‌شود. به همین دلیل باید در قانون بازنگری صورت بگیرد تا با خانواده‌هایی که صلاحیت نگهداری از کودکان را ندارند، برخورد شود.

مراکز روزانه بهزیستی

جهانگیری‌فر با اشاره به این‌که در حوزه ساماندهی کودکان خیابانی، بهزیستی نقش مهمی دارد، عنوان می‌کند: دولت باید از این سازمان حمایت کرده و امکانات و بودجه بیشتری در اختیارش بگذارد.

مدیرکل امور آسیب‌دیدگان سازمان بهزیستی در مقابل می‌گوید: وظیفه جمع‌آوری و ساماندهی اصلی کودکان خیابانی با شهرداری است، ولی اگر بر اساس نظر کارشناسان و مددکاران بهزیستی، این کودکان‌خانواده نابسامانی داشته باشد، یعنی آینده آنها در خطر باشد برای توانمندسازی کودک و خانواده‌اش اقدام می‌کنیم، ‌ در حالی‌که اگر کودک سرپرست نداشته باشد از او در در مراکز بهزیستی نگهداری می‌کنیم.

علاوه بر این، نصر از ایجاد مراکز روزانه‌ای صحبت می‌کند که قرار است کودکان کار را از خطراتی که ممکن است با آن مواجه شوند باخبر کند. او در این باره ‌ توضیح می‌دهد: امسال طرح پایلوتی را در پنج استان اجرا کردیم که در آن مراکز نگهداری کودکان کار از شبانه‌روزی به روزانه تغییر پیدا می‌کند، به این شکل کودکان کار نسبت به خطراتی مانند ایدز و هپاتیت آگاهی ‌می‌یابند .‌ به گفته مدیرکل امور آسیب‌دیدگان سازمان بهزیستی، این طرح به صورت آزمایشی در استان‌های خوزستان، همدان، تهران، چهارمحال بختیاری و البرز اجرا شده است.

ساماندهی کودکان کار و خیابان نیاز به کمیته‌ای دارد که از دستگاه‌ها و سازمان‌هایی مانند آموزش و پرورش، وزارت بهداشت، بهزیستی و شهرداری تشکیل می‌شود. اگر این ارگان‌ها وظیفه خود را بدرستی انجام دهند می‌توان امیدوار بود مشکل کودکان کار و خیابان برطرف شود.

اعتبارات لازم محقق نمی‌شود

نبود اعتبار کافی یکی از مشکلات عمده‌ای است که سبب شده ماجرای ساماندهی کودکان خیابانی و کار در کشور به شکل جدی انجام نشود. عبدالرضا عزیزی، رئیس کمیسیون اجتماعی مجلس در این باره به «جام‌جم» می‌گوید: جمع‌آوری کودکان خیابانی برای نیروی انتظامی کاری ندارد، برای نمونه در زمان برگزاری اجلاس سران کشور‌های غیرمتعهد همه آنها جمع شدند، ولی موقت بود، چون نمی‌توانند از آنها نگهداری کنند، به همین دلیل دوباره روانه خیابان‌ها شدند.

در واقع بهزیستی بودجه کافی برای نگهداری از این کودکان ندارد و به همین دلیل کودکان کار بعد از هر بار جمع‌آوری‌شدن دوباره سر از خیابان‌های شهر درمی‌آورند.

عزیزی ادامه می‌دهد: لازمه عملکرد موفق در این حوزه تامین اعتبار، مدیریت و برنامه‌ریزی است. برای این کار بهزیستی باید اعتبار لازم را تعریف ‌و ارائه کند، ما هم در مجلس از آن دفاع می‌کنیم، اما مشکل اینجاست اعتباراتی که مصوب می‌شود، همیشه تخصیص پیدا نمی‌کند.

ساماندهی این کودکان ، کار مشترکی است بین شهرداری، بهزیستی، قوه‌قضاییه و نیروی انتظامی. به این صورت که قوه قضاییه حکم می‌دهد، نیروی انتظامی کودکان کار را جمع‌آوری می‌کند و شهرداری نیز به صورت موقت آنها را اسکان می‌دهد. در مرحله بعد هم بهزیستی آنها را گروه‌بندی می‌کند. به این شکل در این رده‌بندی مشخص می‌شود که یکسری از آنها کودکان کار حرفه‌ای هستند که از سوی باندهای تبهکار اجیر شده‌اند و یک عده کودکان کار واقعی و نیازمند هستند.

رئیس کمیسیون اجتماعی مجلس می‌افزاید: بهزیستی باید تامین اعتبار بشود تا این کودکان را نگهداری کند. وقتی اعتبار کافی نیست نباید انتظار داشت ‌ بهزیستی از آنها نگهداری کند.

عزیزی درباره کارهایی که کمیسیون اجتماعی برای ساماندهی کودکان کار و خیابان تاکنون انجام داده، عنوان می‌کند: طرح جامعی داشتیم به نام طرح حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست که از سال 1354 به بعد مغفول مانده بود، ما این طرح را ‌کامل کردیم و اکنون در نوبت قرار دارد تا در صحن علنی مجلس ‌بررسی شود.

مهدی آیینی / گروه جامعه