عبور خط آهن از بزرگ‌ترین دیوار خشتی جهان

دیوار دفاعی گرگان که در متون جهانی از آن به عنوان «مار سرخ» یاد می‌شود، در دوره ساسانی و نزدیک به 1700 سال پیش، به طول 200 کیلومتر و طی 90 سال ساخته شد. با این حال، امروز از آن دیوار تاریخی سترگ که در شمال آق‌قلا در استان گلستان واقع شده چیز زیادی بر جای نمانده است. دیوار در طول سال‌ها، هم از سوی عوامل طبیعی و هم از سوی عوامل انسانی تخریب شده است.

عوامل طبیعی طول 200 کیلومتری آن را در زیر میلیون‌ها تن خاک دفن کرد و عوامل انسانی هم در طول سالیان، از خشت‌های برجای مانده از آن برای خانه‌سازی و دیوار‌سازی استفاده می‌کرد، به طوری که تا همین چند وقت پیش و به گفته افراد محلی، در این منطقه شغلی بود تحت عنوان «دیوارکنی» که از خشت‌های دیوار تاریخی جدا کرده و برای ساخت خانه به متقاضیان می‌فروختند. البته بخشی از این دیوار نیز همچنان در دل خاک مدفون است و بزودی مورد کاوش قرار می‌گیرد. متولیان اداره میراث فرهنگی استان گلستان درباره اجرای آن نظر مساعدی دارند و هیچ‌گونه مخالفتی با آن نکرده‌اند.

مدیرکل میراث فرهنگی گلستان ضمن تایید خبر عبور خط آهن از میان دیوار به مهر می‌گوید: راه‌آهن گرگان ـ اینچه‌برون از دیوار تاریخی گرگان رد می‌شود، ولی آسیبی به آن وارد نمی‌کند.

قربان عباسی با اشاره به ارزش تاریخی این دیوار می‌افزاید: صرف تاریخی بودن این بنا نمی‌توان مانع ایجاد خط راه‌آهن و توسعه استان شد.

وی با بیان این‌که اکنون مجوز کاوش برای بیرون آوردن دیوار از زیر زمین را گرفته‌ایم، اظهار می‌دارد: با کاوشی که انجام خواهیم داد چند قلعه و قسمتی از دیوار از زیر خاک بیرون می‌آید تا مردم، این میراث فرهنگی را مشاهده کنند.

دیوار دفاعی گرگان پس از ثبت جهانی برج گنبد قابوس به همراه شهر تاریخی جرجان در انتظار ثبت در آثار جهانی است. حالا عده‌ای از کارشناسان و میراث‌دوستان نگرانند که اجرای این طرح تاثیر منفی روی ثبت جهانی آن گذارد یا مانع ثبت آن شود.

نگرانی‌ای که البته از نظر مشاور میراث فرهنگی گلستان و عضو هیات علمی پژوهشکده میراث فرهنگی بی‌مورد است، چراکه او معتقد است عبور راه‌آهن از دیوار گرگان بر روند ثبت جهانی این اثر تاثیر منفی نخواهد داشت.

جبرییل نوکنده می‌گوید: راه‌آهن گرگان در شمال شهر آق‌قلا به هر شکل که انجام شود، دیوار تاریخی گرگان را قطع می‌کند و هیچ راهی وجود ندارد که راه‌آهن با دیوار برخورد نکند.

وی می‌افزاید: ما با مسوولان راه‌آهن رایزنی کردیم و آنها تعهد کردند که از طریق پروژه‌های عمرانی، هزینه مطالعات باستان‌شناسی را بدهند و ما کاوش باستان‌شناسی را در این محل انجام دهیم. به گفته وی، سطح زمین اطراف با سطح دیوار مساوی است و به همین خاطر در زیر زمین نیز بقایایی از دیوار وجود دارد که با انجام کاوش کشف می‌شود.

مدیرکل سابق راه‌آهن شمال نیز می‌گوید: راه‌آهن گرگان ـ اینچه‌برون بعد از رسیدن به گرگان و در 10 کیلومتری ایستگاه فعلی گرگان به ایستگاه جدیدی متصل شده و سپس در آنجا به سمت راست دور زده و به ایستگاه سبزدشت متصل می‌شود.

ظهور پرواز می‌افزاید: برای اجرای این طرح مطالعات و مشاوره صورت گرفته و تمام موارد مانند مرداب‌ها و تالاب‌هایی که در منطقه وجود دارد، مورد ارزیابی و مطالعه قرار گرفته تا اجرای راه‌آهن آسیبی به آنها وارد نکند.

وی بااشاره به این که قرار است این راه‌آهن در 6 ماه اول سال جاری به بهره‌برداری برسد، می‌افزاید: در صورت عبور خط آهن از میان این اثر، 80 متر از طول و 10 متر از عرض این دیوار به همراه بقایای یک کوره آجرپزی تاریخی از بین خواهد رفت.

با وجود تاکید مسوولان بر اجرای طرح خط آهن آسیای میانه از این مسیر و اعلام نظر موافق مسوولان میراث فرهنگی با این طرح، اما کارشناسان و میراث‌دوستانی نظیر حسین کتولی اجرای این طرح را بی‌توجهی به ارزش آثار تاریخی عنوان می‌کنند. کتولی در این‌باره به خبرگزاری میراث فرهنگی می‌گوید: آنچه لازم به گفتن است، بحث بی‌تفاوتی و اهمیت قائل نشدن برای ارزش‌هایی به عنوان میراث تاریخی، فرهنگی و هنری از سوی کسانی است که متولیان حفظ این ارزش‌ها به شمار می‌روند.

این کارشناس ارشد مرمت ابنیه و بافت‌های تاریخی و مدرس دانشگاه جامع علمی ـ کاربردی گلستان که روی این دیوار تاریخی کار کرده است، می‌افزاید: دیوار تاریخی گرگان ارزش‌های تاریخی بسیاری دارد. این اثر در گذشته برای مسوولان باارزش‌تر بودT به طوری که در سال‌های پیش نیز قرار بود خط لوله گاز از وسط این دیوار عبور کند، ولی رئیس وقت میراث کشور از استاندار مازندران خواست تا از عبور این خط لوله از میان دیوار جلوگیری کند.

به گفته وی، با وجود از بین رفتن بخش اعظم دیوار نمی‌توان ارزش‌ها و اهمیت‌های تاریخی این سازه بزرگ و بی‌نظیر را نادیده گرفت و براحتی اجازه هر ساخت و ساز و تخریبی را در این محل صادر کرد.

کتولی با بیان این‌که دیوار تاریخی گرگان، مرز میان ایران و توران بود، خاطرنشان می‌کند: به همین دلیل این اثر از جهات تاریخی، نشانه‌شناسی، هویت ملی و فرهنگی ارزش‌های بسیاری دارد و نشانه‌ای است از حدود 2000 سال مرزداری در این سرزمین؛ بنابراین باید بیش از اینها برای آن اهمیت قائل بود و از هر ساخت و سازی در حریم آن جلوگیری کرد.

دیوار تاریخی گرگان از نظر شرایط زیست‌محیطی در 2 بخش کوهستانی و نیمه بیابانی جای دارد و به لحاظ موقعیت جغرافیایی به فاصله اندکی از گرگانرود و در امتداد آن (بخش اعظم آن در قسمت شمالی رودخانه) واقع شده است.

طول این دیوار که از آن با نام‌های قزل ائلان، سد اسکندر، سد انوشیروان، سد پیروز و دیوار دفاعی گرگان هم یاد می‌شود، حدود 200 کیلومتر و عرض آن 5 تا 10 متر بوده که با مصالح آجر به ابعاد 40 در 40 در 10 سانتی‌متر ساخته شده است. طولانی‌ترین اثر باستانی ایران در طول مسیر خود، دارای تاسیسات وابسته نظیر خندق، زنجیره‌ای از قلعه‌ها، کوره‌های آجرپزی، سد، کانال‌های هدایت آب و... بوده است. وجود پادگان‌های عظیم در طول مسیر دیوار و شواهدی مبنی بر وجود استقرار سربازان در قلعه‌ها، آن را در شمار سومین دیوار دفاعی جهان از نظر طولی پس از دیوار بزرگ چین و دیوار آلمان قرار داده است.

امروز بقایای این دیوار تاریخی از کرانه‌های شرقی دریای مازندران در دشت ترکمن صحرا تا ارتفاعات و دره‌های البرز شرقی در دامنه بیلی‌کوه (پارک ملی گلستان نزدیک روستای زاو در شمال شرقی کلاله) قابل مشاهده است و بقیه نیز در دل خاک مدفون است.