صدای گام‌های استکبار

از سوی دیگر هم آمریکا هنوز به جهانی کردن سیاست‌هایش رو نیاورده بود و تحت‌تاثیر دکترین مونروئه بیشتر علاقه‌مند به رتق و فتق امور داخلی بود و ماموریت خارجی خاصی برای خود تعیین کرده بود.

اسناد نشان می‌دهد که جاستین پرکینز، اولین تبعه آمریکایی است که به ایران آمد. از سوی دیگر، نخستین ایرانی که رسما تابعیت ایالات متحده آمریکا را پذیرفت میرزا محمدعلی حاج سیاح بود که در انقلاب مشروطیت نیز شرکت داشت.

میرزا محمدعلی محلاتی ملقب به حاج سیاح متولد 1836 میلادی در شهرستان محلات، یک جهانگرد علاقه مند به سرزمین‌های جدید بود.

وی نخستین بار از طریق نیویورک وارد آمریکا شد و تا سانفرانسیسکو نیز در سفرهای خود پیش رفت تا جایی که در 26 می 1875 تابعیت آمریکا را در دادگاه ناحیه 12 کالیفرنیا رسما پذیرفت.

حاج سیاح حتی در دو نوبت موفق به دیدار با رئیس‌جمهور آمریکا، پرزیدنت اولیسس گرنت نیز شد.

پس از 18 سال سفر به فرنگ، وی سال 1877 به ایران بازگشت و وارد صحنه انقلاب مشروطیت شد و به خاطر نوشتن نامه‌ای انتقادآمیز به مدت 20 ماه به زندان افتاد.

حاج سیاح در 89 سالگی در سال 1925 درگذشت. میرزا ملکم خان از وی به عنوان «منادی غیب» در جنبش آدمیت و معیرالممالک (داماد ناصرالدین شاه قاجار) وی را یک فراماسون نام برده‌اند.

از سوی دیگر ژوئن 1883 (1300 هجری قمری) آمریکا اقدام به تاسیس کنسولگری در ایران کرد و دیپلمات ارشدی به نام ساموئل گرین بنجامین را به تهران فرستاد. دولت ایران هم نخست سال 1856 میرزا ابوالحسن شیرازی و سپس در اکتبر 1888 میلادی (1306 هجری قمری) حاج حسینقلی خان صدرالسلطنه، فرزند میرزا آقاخان نوری را به عنوان نماینده رسمی به آمریکا فرستاد. وی به نام حاجی واشنگتن در تاریخ ایران ماندگار شده است.

همچنین روابط ایران و آمریکا در سطح سفیر از سال 1944 تا انقلاب اسلامی ایران در بهمن ماه سال 1357 برقرار بود. پیش از آن، دو کشور در سطح پایین‌تر مبادلات سیاسی نیز داشتند و از انقلاب اسلامی ایران تاکنون، ایران و آمریکا هیچ‌گونه روابط رسمی با یکدیگر نداشته‌اند. والاس موری (Wallace Murray) که در سال‌های دهه 20 میلادی دیپلمات ارشد آمریکا در ایران بود، نخستین سفیر این کشور در ایران شد.

در تاریخ روابط قدیم ایران و آمریکا برخی نام‌ها به چشم می‌‌آید که به عنوان مستشاران آمریکایی به خدمت دولت وقت ایران درآمده‌اند.

مورگان شوستر یکی از این نام‌ها بود. ویلیام مورگان شوستر حقوقدان، ناشر و کارشناس مالی اهل ایالات متحده آمریکا که سال 1911 (زمان قاجاریان) برای اصلاح مالیه به استخدام دولت ایران درآمد. او اهل واشنگتن دی.سی بود و سال 1899 مسوول گمرک کوبا شد.

سال 1901 به فیلیپین رفت و در خدمت دولت آمریکا مسوول گمرک آن کشور و عضو هیات عالی حاکم (آمریکایی) فیلیپین شد.

سال 1910 وزیر مختار ایران در آمریکا از دولت آمریکا خواست که کارشناسی برای استخدام در دولت ایران به منظور اصلاح امور مالی دولت نوپای مشروطه معرفی کند. شوستر با پیشنهاد دولت آمریکا سال 1911 به ایران رفت و به‌ کار پرداخت.

شوستر، بهمن 1289 برابر با 1911 میلادی همراه چهار معاون وارد ایران شد. وی آغاز به اصلاح امور مالی دولت ایران کرد و خزانه‌دار کل گردید ولی سرانجام نتوانست کار زیادی از پیش ببرد.

دولت‌های روسیه و بریتانیا که ایران را به 2 منطقه نفوذ برای خود تقسیم کرده بودند از آمدن شوستر خشنود نبودند و از همان آغاز به مخالفت پرداختند. در تیر 1290 محمدعلی شاه با کمک روسیه برای پس‌ گرفتن تاج و تخت شاهی به ایران آمد ولی در آخر نتوانست به هدف خود برسد.

شوستر با اصلاحاتی که تا آن زمان کرده بود و ترتیباتی که در امور مالی ارتش داده بود توانست مواجب ارتشیان را پرداخت کند و ارتش ایران توانست پس از چند درگیری و زد و خورد با سربازان قوای محمدعلی شاه و برادرش شعاع‌السلطنه که از میانرودان با سپاهی به کمک او آمده بود آنها را سرانجام در شهریور 1290 شکست دهد. محمدعلی شاه و شعاع‌السلطنه پس از این شکست به روسیه فرار کردند.

شوستر درصدد بود اموال شعاع‌السلطنه در ایران را توقیف کند (دستور داده بود تا تسویه بدهی مالیاتی توقیف شود) ولی روسیه که پشتیبان شعاع‌السلطنه بود با این کار مخالفت کرد (طبق قرارداد آگوست 1907 سن‌پترزبورگ که در ایران قزاق مستقر ساخته بود برای جلوگیری از اجرای تصمیم شوستر، به بهانه متوسل شد و در اطراف املاک شعاع‌السلطنه نیروی نظامی مستقر کرد).

دولت روسیه که از آغاز با آمدن شوستر مخالف بود در این مورد به دولت ایران اولتیماتوم (اولتیماتوم روسیه) داد و از دولت ایران خواست تا تعهد دهد که از این پس بدون توافق با سفارت‌های روس و انگلیس به چنین اقداماتی دست زند.

مجلس شورای ملی ایران زیر بار این اولتیماتوم نرفت. نیروهای روس در جواب تبریز و زنجان و رشت را اشغال کردند. مجلس شورای ملی همچنان به مخالفت ادامه داد و مردم نیز مخالف تسلیم بودند.

روسیه برای به اجرا درآوردن اولتیماتوم حرم امام رضا ع در مشهد را به توپ بست. آنها همچنین در شهرهای اشغال شده فجایعی مرتکب شدند و عده‌ای از اهالی را کشتند.

ناصرالملک که نایب‌السلطنه بود با استفاده از حق پادشاه، مجلس را واداشت تا در این مورد اختیارات خود را به کمیسیونی که برای این کار ترتیب داده شده بود واگذارد.

این کمیسیون شرایطی را که روسیه طلب کرده بود پذیرفت و شوستر را اخراج کرد.شوستر پس از این ‌که بهمن 1290 ایران را ترک کرد به آمریکا بازگشت و در کتابی درباره ایران شرح مفصل این ماجرا و تجربه خود در ایران را نوشت.

او معتقد بود: فرار ایرانیان از پرداخت مالیات، برای آنان به صورت یک عادت درآمده است و مجبور ساختنشان به ترک این عادت آسان نخواهد بود و تا مساله مالیات‌گیری دقیق در ایران حل نشود و در این مورد دقت لازم به عمل نیاید هیچ‌یک از مشکلات این کشور برطرف نخواهد شد. قدرت دولت‌ها از مالیات رونق می‌گیرد همان‌طور که در بررسی تاریخ ملل، اضمحلال زمامداری‌ها نیز با مالیات مرتبط بوده است.

البته اگرچه ایرانیان تجربه منفی از حضور شوستر در ایران نداشتند، اما با آمدن دکتر میلسپو به ایران تجربه‌ای منفی را به دست آوردند.

اولین بار سال 1301 شمسی دولت تصمیم گرفت برای تامین کسری بودجه از آمریکا قرض کند. طبق مذاکراتی که به عمل آمد شرط استقراض این شد که اداره مالیه مملکت تحت نظارت مستشاران آمریکایی قرار گیرد بنابراین مرداد 1301 در کابینه قوام‌السلطنه قانونی از مجلس گذشت که به موجب آن دکتر میلسپو با حقوق 15 هزار دلار در سال استخدام شد.

خانه و اثاثیه هم از طرف دولت تهیه می‌شد و 8 نفر آمریکایی دیگرکه توسط دکتر میلسپو انتخاب می‌شد هم 7500 تا 10 هزار دلار حقوق می‌گرفتند. سال 1921 میلسپو به ایران آمد.

در قانون استخدام میلسپو، اختیارات تامی به ایشان داده شد که هیچ خرجی بدون اجازه ایشان انجام نمی‌شد و دولت بدون موافقت ایشان نمی‌توانست هیچ‌گونه تعهد مالی بنماید.

ترقی و تنزل و انتقال و عزل مستخدمان مالیه و همچنین مستخدمان ادارات دیگر دولتی که مستقیما با جمع و محاسبه و پرداخت وجوه عمومی مربوط است از صلاحیت رئیس کل مالیه بود.

وزیر مالیه وقت نیز در مقابل میلسپو، هیچ‌گونه اختیاری نداشت و تمام تشکیلات وزارت مالیه و پیشکاری‌های ولایات تحت‌نظر مستقیم دکتر میلسپو و همکاران آمریکایی او بود. میلسپو، نهایتا با قدرت گرفتن رضاخان به دلیل اختلاف‌نظر با وی از ایران رفت.

بار دوم چون تجدید انتخاب مستشاران آمریکایی برای امور دارایی و اقتصاد در نظر بود در تاریخ 21 آبان 1321 دکتر میلسپو برای بار دوم برای ریاست کل دارایی انتخاب شد.

شریدن آمریکایی برای خواربار و 4 آمریکایی دیگر همکار میلسپو 2 نفر دیگر معاون میلسپو، ویویان آمریکایی برای وزارت خواربار و نیز استخدام گراشام آمریکایی برای ریاست گمرک و تیر 1322، 6 نفر دیگر آمریکایی برای همکاری با میلسپو انتخاب شدند.

میلسپو دی 1321 وارد تهران شد و به عنوان رئیس کل دارایی بااختیارات وسیعی امور مالی و اقتصادی کشور را در دست گرفت و خزانه‌داری، حمل و نقل، توزیع خواربار و تثبیت قیمت‌ها و حتی تعدیل اجاره‌بها در اختیار او و 60 نفر از همکارانش قرار داده شد. اقدامات وی مورد توجه مردم قرار نگرفت و کلا در نوبت اول ماموریتش موفق‌تر بود.

مجلس زیرفشار افکار عمومی در 8 ژانویه 1945 برابر با 19 دی 1323 قانونی مبنی بر سلب اختیارات فوق‌العاده میلسپو گذراند و سپس دولت اقدام به برکناری و اخراج وی از ایران کرد.

دکتر میلسپو از اختیاراتی که به او داده شده بود به نوعی سوءاستفاده می‌کرد و حاکمیت ملی ایرانیان را در خطر قرار داده بود و بیشتر به تامین منافع ملی آمریکا فکر می‌کرد.

در واقع حضور دکتر میلسپو در ایران نخستین تجربه‌های تلخ و استعمارگرایانه آمریکاییان را در ذهن ایرانیان حک کرد.

فرهاد مستوفی - جام جم