حق‌آبه هامون پای بوته‌های خشخاش

محمد باقر صدوق معاون محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست کشور در گفتگو با مهر با اشاره به تشکیل کمیته بین‌المللی احیای تالاب هامون گفت: افغانها حاضر به همکاری نیستند در حالی که آب رودخانه هیرمند در پشت مرزهای ایران به وسیله تلمبه‌ها و کانالهای آب به زمینهای کشاروزی به خصوص کشتزارهای خشخاش می‌ریزد.

وی اظهار داشت: مقامات افغانستان معتقدند این‌که تالاب در مرزهای ایران خشکیده مشکل ایران است نه آنها در حالی که مطابق کنوانسیونهای بین‌المللی آنها موظفند حق آبه تالابها و ورودی آب به مرزهای ایران را تامین و خسارتهای وارد شده به کشور ما را جبران کنند.

صدوق با اشاره به این‌که تالاب هامون از بهترین زیستگاه‌های پرنده در آسیا بوده اضافه کرد: در گذشته دسته‌های 200 هزار تا 600 هزار قطعه‌ای از پرندگان مختلف به این تالاب مهاجرت می‌کردند ولی اکنون از پرنده خبری نیست و حتی گونه‌های بومی منطقه نیز تالاب خشک را ترک کرده‌اند.

با این حال در دهمین اجلاس کمیساران آب هیرمند که در سال 87 در کابل برگزار شد، هیات ایرانی اعتراض شدیدی به قطع جریان آب هیرمند کرد و خواستار تمکین دولت افغانستان به تعهدات خود بر پایه معاهده 1351 هیرمند شد ولی نتیجه‌ای در بر نداشت.

در معاهده سال 1351 بین ایران و افغانستان درباره هیرمند، مقرر شد که ایران سالانه 850 میلیون مترمکعب حق آبه از هیرمند به ویژه در فصول گرم سال و روزهای خشکسالی داشته باشد اما افغانها سیلابهای بهاری را در قالب این حجم 850 میلیون مترمکعبی در سال محاسبه می‌کنند در حالی که ایران این قبیل آبها را کنترل ‌ناشدنی و خارج از معاهده می‌داند.

به هر روی فعال شدن کانون بحران گرد و غبار در مناطق سیستان و بخشی از افغانستان ناشی از بحرانی شدن مناطق تالابی و برخواست بلورهای خاک از کف تالابی است که از خشکی و بی آبی ترک خورده است. در همین رابطه مدیرکل محیط زیست سیستان و بلوچستان تاکید کرد: تالاب سه گانه هامون بالای 98 درصد کیفیت خود را از دست داده و به جز یک سوم از بخش پوزک تالاب هامون که در مرز افغانستان است دیگر از تالاب چیزی باقی نمانده است.

تورج همتی گفت: تنها راه نجات تالاب هامون و مردم شرق ایران به خصوص مناطق زابل و شمال استان سیستان و بلوچستان گرفتن حق آبه از هیرمند در افغانستان است و این اتفاق میسر نیست مگر این‌که افغانها عضو کنوانسیون رامسر باشند تا از طریق اعمال فشارهای بین‌المللی حق آبه تالاب را رهاسازی کنند.

وی به تشکیل کمیته‌ای با ردیف بودجه و امکانات سخت افزاری برای نجات تالاب هامون اشاره کرد و افزود: طرح لایروبی رودخانه‌های ورودی تالاب هامون در دستور کار است و ماشین آلات تالابی و تجهیزات مورد نیاز خریداری شده است.

وی لایروبی رودخانه‌هایی را که به دلتای هیرمند می‌ریزند از اولویتهای کمیته احیا عنوان کرد و اظهار داشت: رودخانه‌های داخلی و مسیرهایی که تالاب را به هم متصل می‌کنند نیازمند ترمیم و لایروبی هستند.

همتی با تاکید بر این‌که مسائل مربوط به مشکلات بین‌المللی تالاب هامون به مقامات عالی دولت توضیح داده شده و در مجلس و کمیسونهای آب و کشاورزی و فراکسیون محیط زیست نیز مطرح شده است اما بخش عمده مشکلات تالاب هامون ارتباط ارگانیک با هامون افغانستان دارد.

وی تاکید کرد: هیچ امیدی برای همکاری کشور افغانستان دیده نمی‌شود و متاسفانه افغانها اصلا توجهی به وضعیت اسفبار هامون نمی‌کنند که نتیجه سدسازی و لوله کشیها و تلمبه‌هایی است که آب هیرمند را در افغانستان نگه می‌دارد و به مصرف کشتزارهای خشخاش می‌رسد.

این در حالی است که مردم شرق ایران با مشکلات اقتصادی به دلیل از بین رفتن منابع معیشت خود در تالاب هامون با فقر دست و پنجه نرم می‌کنند.

 با این حال بسیاری از متخصصان محیط زیست معتقدند: مهم‌ترین عامل، حاکمیت نداشتن دولتی مقتدر در افغانستان است که موجب می‌شود عوامل و عناصر غیردولتی به راحتی بتوانند در مسیر رود هیرمند سدسازی و کانال‌کشی کنند.

همچنین در گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس تدوین کرده آمده است که در همه معاهدات بسته شده بین ایران و افغانستان برای بهره‌برداری از آب هیرمند، جمهوری اسلامی در موقعیت ضعف بوده و هیچیک از معاهدات بسته شده بین دو کشور ایران و افغانستان درباره هیرمند، مطابق با مقررات بین‌المللی و بدون نقص و کاستی نبوده است.

در این گزارش تاکید شده که در صورت امکان باید در توافقنامه‌های گذشته تجدیدنظر و موافقتنامه جدیدی که در آن واقعیتهای طبیعی و منطقه‌ای دو کشور لحاظ شده باشد تهیه و تدوین شود.

گزارش مرکز پژوهشهای مجلس عنوان شده است که هم‌اکنون معاهده سال 1351 بین ایران و افغانستان، جاری و حاکم است، اما این معاهده نیز با وجود داشتن ضعف‌ها و کاستی‌های فراوان و نیز به ‌رغم این‌که در بسیاری موارد به ضرر ایران است به درستی از سوی مقامات کشور افغانستان اجرا نمی‌شود و عملاً دولت ایران حتی به حقوق آمده در این معاهده نیز دست نمی‌یابد.

دراین معاهده، میزان حقابه ایران از رود هیرمند در سالهای نرمال و بالاتر، تنها 26 مترمکعب در ثانیه بوده و این در حالی است که میزان نیاز منطقه سیستان به آب اعم از شرب، صنعتی، خدماتی، تولیدی و کشاورزی در یک سال، حدود 8/1 تا 2 میلیارد متر مکعب است.

هیرمند یا هلمند نام رودی است با 1100 کیلومتر طول که از کوههای بابا از استان هلمند افغانستان روان شده و به دریاچه هامون  در سیستان  می‌ریزد. نام این رود  در طول تاریخ و گیتاشناسی با عنوان هیرمند، هلمند، هندمند، هیلمن و هیرمن ودر اوستا به به نام  هئتومنت Haetumant آمده‌است. رومیان و یونانیها این رود را Etymandros یا Erymanthus می‌خواندند.