فلسفه باید فارسی ‌بیاموزد

نه‌تنها فلسفه با سخن ارتباط دارد، بلکه باید گفت که سخن همه چیز است. ما این حرف و ادعا را تازه مطرح نمی‌کنیم، البته امروزی‌ها هم تازه به این امر توجه کردند، اما از قدیم‌الایام از زمان ارسطو و پیش از ارسطو در تعریف انسان گفتند که انسان حیوان ناطق است، درست است که در این تعریف منظور از نطق، نطق ظاهری نیست ولی نطق ظاهری هم هست، البته گفته‌اند ناطق یعنی عاقل یعنی کسی که دارای درک کلیات است، ولی کسی می‌تواند سخن بگوید که درک کلیات دارد. حیوانات نمی‌توانند سخن بگویند حیوانات با هم روابط دارند، اما این روابط به حکم غریزه است و سخن معنی‌دار بلد نیستند، حیوانات تنها در حد غرایز جنسی، تولید مثل و... با هم ارتباط دارند ولی چون عقل ندارند زبان ندارند، زبان ظهور عقل است کسی که عقل دارد زبان انسانی دارد و می‌تواند مفاهیم و معانی عقلی را به زبان بیاورد و تصمیم بگیرد و زندگی را دگرگون کند و چون عقل و زبان دارد می‌تواند اندیشه‌هایش را منتقل کند و چون می‌تواند منتقل کند می‌تواند جهان را دگرگون کند و چون می‌تواند جهان را دگرگون کند اکتشاف می‌کند، این همه اکتشافات علمی و فلسفی و هنری و تکنیکی با زبان حاصل شده است، اگر انسان زبان نداشت به کشف علوم دست پیدا می‌کرد، همچنین فلسفه داشت و به این معارف دینی هم دست پیدا می‌کرد و حتی می‌توانست اختراع داشته باشد و می‌توانست جهان را دگرگون کند؟!هر شب که می‌خوابیم و فردا که بیدار می‌شویم این انتظار وجود دارد که چهره جهان دگرگون شود و این اتفاق هم می‌افتد یعنی هر روزه تغییر و تحول ایجاد می‌شود، امروزه که شتاب علم خیلی زیاد شده هر 24 ساعت به اندازه هزار سال علم شتاب دارد هر روز تئوری جدید پیدا می‌شود و به محک آزمایش زده می‌شود و جهان دگرگونی پیدا می‌کند، اینها همه در اثر زبان است بنابراین اگر زبان نبود نه‌تنها فلسفه نبود دین هم نبود، اگر زبان نبود نه‌تنها فلسفه و دین نبود علم هم نبود اگر زبان نبود هیچ چیز نبود.

پس دین نبود و اگر کلام نبود فلسفه نبود. کلام انسانی هم از کلام خداوند نشات می‌گیرد اگر کلام «کن» نبود انسان نبود چون کلمه «کن» هست پس انسان هم هست و چون انسان هست انسان به ذات ناطق است. خداوند انسان را مظهر صفات خودش قرار داده، انسان مظهر کامل صفات است و چون خداوند متکلم است انسان متکلم است، توجه می‌کنید اگر خداوند متکلم نبود انسان هم متکلم نبود، چون خداوند متکلم است و انسان مظهر صفات خداوند است همه صفات الهی نمونه در انسان دارد و یکی از صفات خداوند متکلم بودن است، همچنین خداوند سمیع است، بصیر است، حکیم است، عالم است و متکلم است، اینها صفات الهی است و انسان مظهر همه این صفات است و متکلم است، سخن حق می‌گوید و سخن ظهور اندیشه است و عالم انسان عالم اندیشه اوست. من از شما می‌پرسم عالم شما چقدر گسترده است؟ این که شما می‌گویید عالم چه عالمی است؟

عالمی است که شما در ذهن خود به آن رسیدید، عالم شما به اندازه ادراک شماست، ادراک شما هرچه گسترده‌تر باشد عالم شما وسیع‌تر است هرچه اندیشه انسان محدودتر باشد عالم انسان محدودتر است، اندیشه انسان در زبان انسان ظاهر می‌شود، بنابراین اندیشه شما مرز جهان شماست و زبان شما مرز جهان شماست. جهان شما همان است که شما می‌گویید مرز جهان شماست، یعنی جهانی ورای زبان وجود ندارد. جهان شما در زبان شما جاری می‌شود، شما حرف بزنید تا بفهمیم جهان شما تا کجاست؟!

سوال خیلی قشنگی کردید. آفرین بر شما!، چقدر سوال خوبی مطرح کردید، بله، بحث همین است که آیا این امکان وجود دارد که انسان فکری داشته باشد که نتواند به زبان بیاورد یا نه، شاید بعضی از افراد به سوال شما پاسخ مثبت دهند و بگویند بله! این امکان وجود دارد ولی بنده با صراحت به شما عرض خواهم کرد که نه، هر فکری که شما داشته باشید می‌توانید به زبان بیاورید، شما هیچ فکری و هیچ اندیشه‌ای ندارید مگر این که می‌توانید آن را به زبان آورید مگر آن که نخواهی یا این که ممکن است لال باشد که بحث دیگری است و موانع است، اگر انسان سالم باشد و موانع زبانی نداشته باشد و به چیزی بیندیشی و در ساحت اندیشه شما چیزی ظهور کند حتما می‌توانی آن را ابراز کنید و بگویید، چیزی نیست که به ذهن شما بیاید و نتوانید آن را بگویید، مگر این که نخواهید بگویید، البته اولیاء خیلی از چیزها را نگفتند، اما نخواستند بگویند یعنی گوش شنوا و آماده نبود، اما انبیاء همه چیز را گفتند. ببینم من از شما سوالی می‌کنم که خود این سوال در واقع پاسخ به سوال شماست حضرت ختمی مرتبت(ص) همه چیز را به ما گفتند یا نگفتند؟

بله! آنچه گفتنی بوده گفتند «ما من شیء یقربکم الی الجنه و یبعدکم عن النار الا و قد امرتکم به: هر چیزی که شما را به سعادت برساند و از شقاوت دور کند من به شما گفتم.»، پس همه چیز را فرمودند و به قول شما اگر نفرموده بودند رسالتشان ناقص بود، اگر هم رسول‌الله(ص) چیزی را هم نفرمودند نخواستند که بگویند نه این که نمی‌توانسته بگویند، پس آنچه گفتنی بوده، گفته و آنچه گفتنی بوده گفته شده است، انسان هرچه در اندیشه دارد می‌تواند بگوید؛ پاسخ بنده این است، اما ممکن است کسانی مخالف باشند.

با کمال تاسف باید عرض کنم که تا حدی این حرف درست است، اما نه این که زبان فارسی ناتوان است، همان طور که گفتم این حرف تا حدی درست است. متاسفانه گذشتگان ما فلسفه را به زبان عربی نوشتند حتی خود ابن سینا، البته ابن سینا کتاب به زبان فارسی هم دارد، اما بیشتر به زبان عربی نوشت، حتی شیخ اشراق که طرفدار زبان فارسی بود به زبان عربی می‌نوشت، البته هر زبانی که در هر رشته‌ای بیشتر کار کند بهتر و بیشتر ورزیده می‌شود زبان فارسی به ذات ناتوان نیست، اما چون کار فلسفی با زبان فارسی کم انجام شده است و بیشتر فیلسوفان به زبان عربی می‌نوشتند آن ورزیدگی لازم در زبان فارسی پیدا نشد، اما هنوز هم ناتوان نیست. بنده خودم کتاب‌هایم را به زبان فارسی می‌نویسم و مقید هم هستم به زبان فارسی بنویسم. هیچ وقت هم به زبان عربی نمی‌نویسم و می‌دانم که زبان فارسی توان بسیاری دارد، کار فلسفی روی زبان فارسی انجام نشده است، اگر کار شده بود توانش تاکنون 100 برابر بود، متاسفانه کار در این ارتباط نشده مع ذلک زبان فارسی توان لازم را داراست.

برای این که زبان فارسی یک زبان ترکیبی است، زبان صیغه‌ای نیست، شما می‌توانید ترکیب کنید و از ترکیب، لایتناها می‌توانید جمله بسازید و مضمون را در جمله بیاورید و ترکیب بسازید، چون دست ما برای ساخت ترکیبات تازه باز است. اگر هنر لازم را داشته باشیم و فلسفه را خوب فهمیده باشیم می‌توانیم ترکیبات تازه بسازیم، البته مدتی لازم است تا نشر رواج پیدا کند، ممکن است در مرحله اول چون تازه است مردم و اهل فلسفه با آن مأنوس نباشند، اما هر چه بیشتر روی آن کار شود ظرفیت بیشتری پیدا می‌کند. نظرم این است که این کار امکان‌پذیر است به همین جهت چون فلسفه در زبان فارسی کاربرد زیاد نداشت و آثار زیادی نوشته نشد، مقداری از این جهت ضعف وجود دارد، اما مثلا در مورد شعر در زبان فارسی کار شده است شاید هیچ زبانی در شعر گفتن به اندازه زبان فارسی توانایی نداشته باشد. زبان فارسی در این زمینه خیلی تواناست به جهتی که می‌بینیم که شعرای بزرگی داریم و چقدر زیبایی‌ها در شعر فارسی وجود دارد، حتی از باب نمونه خدمتتان عرض کنم اقبال لاهوری اندیشمندی است که زبان مادری او اردو است و بلد نبود که به زبان فارسی حرف بزند، یکی از افرادی که با او ملاقات کرده بود می‌گفت وقتی که با او فارسی حرف زدم به انگلیسی جوابم را داد و گفت چون تمرین ندارم خیلی نمی‌توانم فارسی حرف بزنم، اما به این زیبایی شعر به زبان فارسی می‌گفت. از او علت را جویا شدند، گفت: زبان فارسی برای شعر تواناتر از هر زبان دیگری است. زبان فارسی در شعر بی‌نهایت توانمند است در فلسفه هم ناتوان نیست، بنده اکنون دارم آثارم را به زبان فارسی می‌نویسم و توانایی آن را آزمایش می‌کنم. اگر دیگران به زبان فارسی بنویسند آن‌وقت در یک قرن دیگر خواهیم دید که زبان فارسی در این ارتباط چقدر توانا خواهد بود.

فلسفه اسلامی توانایی‌های فراوانی دارد. ما نباید تنها منتظر باشیم که در این همایش آن را بیازماییم. ما بارها آن را آزموده‌ایم و در کنگره‌های بین‌المللی فلسفه شرکت داشتیم و با فیلسوفان بزرگ دنیا صحبت کردیم و وقتی حرف زدیم آنها در شگفتی فرو رفتند، خیلی حرف‌ها برای گفتن داریم، اما گفتن فلسفه ما دو شرط دارد که خیلی مهم هستند این که فلسفه اسلامی خوب فهمیده شود که متاسفانه اکنون باور ندارم فلسفه اسلامی خوب فهمیده شده باشد.