تالاب‌ها؛ پناهگاه امن پرندگان مهاجر

حمیده سادات هاشمی

ایران دارای بیش از یکهزار زیستگاه تالابی است که از بین آنها 84 تالاب دارای ارزش‌های مهم بین‌المللی هستند و 22 تالاب نیز در فهرست تالاب‌های بین‌المللی کنوانسیون رامسر ثبت شده‌اند.

تالاب‌های ایران از لحاظ تنوع زیستی جهانی، در منطقه خاورمیانه بی‌مانند هستند.

تالاب‌ها اقامتگاه موقت و محل زمستان گذرانی میلیون‌ها پرنده مهاجر آبزی هستند؛ از این‌رو میلیون‌ها پرنده آبزی از انواع مختلف در مسیر رفت و برگشت خود به مناطق قشلاقی جنوبی از این تالاب‌ها به عنوان اقامتگاه موقت استفاده می‌کنند.

ایران در مسیر دو کریدور اصلی مهاجرت پرندگان کره زمین قرار گرفته، از این رو اهمیت تالاب‌های ایران در پشتیبانی نظام طبیعی مهاجرت پرندگان بسیار اهمیت دارد.

زیستگاه‌های تالابی اعم از مناطق مردابی، آبگیر، برکه‌های طبیعی و مصنوعی شامل تالاب‌های دائمی یا موقت است که در آن آب‌های شور، لب شور یا شیرین به صورت راکد یا جاری یافت می‌شود، تالاب‌ها یکی از با اهمیت‌ترین اکوسیستم‌های طبیعی کره زمین هستند که از دیرباز نقش بسزایی در توسعه جوامع اطراف خود ایفا کرده‌اند.

منافع متعدد تالاب‌ها از جمله حفاظت و حمایت از تنوع زیستی، فراهم کردن غذا و سایر محصولات تالابی و فراهم کردن امکانات و فرصت‌های آموزشی است که آنها را در زمره مهم‌ترین و ارزشمندترین زیست بوم‌های جهان برای حفظ تنوع زیستی و فرهنگی قرار می‌دهد. جالب است بدانید وجود تالاب‌ها نه تنها در زندگی مردم بومی اطراف آنها، بلکه در زندگی افرادی که در فواصل دور از تالاب زندگی می‌کنند نیز تاثیر دارد.

فلات مرتفع ایران که بیش از 80 درصد خاک این سرزمین را در برگرفته، همراه دشت‌های وسیع، سواحل خلیج فارس و دریای عمان و نیز حاشیه جنوبی دریای مازندران، تنوعی از چشم‌اندازهای کوهستانی، دشتی و کویری را به وجود آورده است. همین ویژگی باعث شده که کشور ایران، به رغم قرار گرفتن در کمربند خشک و نیمه خشک جهان دارای اقلیم‌های متنوع باشد.

گوناگونی اقلیم و شرایط ویژه توپوگرافیک و زمین‌شناسی در کشور باعث شکل‌گیری انواع مختلف تالاب‌ها، از جنگل‌های مانگرو و صخره‌های مرجانی گرفته تا دریاچه‌های وسیع نمک صفحه مرکزی و باتلاق‌های پست خزر در ایران شده است.

از 42 نوع تالاب مشخص شده توسط کنوانسیون رامسر در سطح جهان به جز یک نوع یعنی تالاب‌های توندرا، بقیه در کشور ایران یافت می‌شوند که بیانگر تنوع بسیار زیاد تالاب‌های ایرانی است. کارشناسان معتقدند که ایران در مسیر 2 کریدور اصلی مهاجرت پرندگان کره زمین قرار گرفته و اهمیت تالاب‌های ایران در پشتیبانی نظام طبیعی مهاجرت پرندگان است. بررسی‌ها نشان داده است که سایت‌های تالابی متعدد، اقامتگاه موقت و محل زمستان گذرانی میلیون‌ها پرنده مهاجر آبزی هستند و همچنین مکانی مناسب برای تولید مثل و رشد جمعیت گونه‌های متعدد جانداران محسوب می‌شود.

میلیون‌ها پرنده آبزی از انواع مختلف تالاب‌ها به عنوان زیستگاه‌های زمستانی استفاده می‌کنند و در عین حال بسیاری از پرندگان نیز در مسیر رفت و برگشت خود به مناطق قشلاقی جنوبی از آنها به عنوان اقامتگاه موقت استفاده می‌کنند.

بررسی‌ها نشان می‌دهد تغییرات رژیم آب در اثر طرح‌های توسعه منابع آبی (سدها و انحرافات)، افزایش تقاضا برای آب، بازده پایین آب و استفاده بیش از حد از منابع آب زیرزمینی و تغییرات اقلیمی از جمله تهدیدات تالاب‌هاست. همچنین آلودگی‌های صوتی و آبی ناشی از افزایش روان‌آب کودهای شیمیایی، آفت‌کش‌ها، پساب صنعتی، فضولات دامی و استفاده از قایق‌های موتوری این مناطق را تهدید می‌کند.

بهره‌برداری ناپایدار از منابع تالابی به صورت شکار و چرای بیش از حد و برنامه‌ریزی نشده است که در اثر مدیریت غیرمشارکتی، عدم استفاده از ظرفیت‌های بومی، سطح پایین آگاهی‌های عمومی و ضعف قوانین ایجاد می‌شود. تغییر زیستگاه‌های تالابی و تغییر کاربری اراضی در اثر توسعه کشاورزی و نیز توسعه شهرنشینی و ورود گونه‌های مهاجم غیربومی، به صورت عمدی یا تصادفی وارد زیستگاه شده و پس از استقرار، گونه‌های بومی را مورد تهدید قرار می‌دهند. تمام تهدیداتی که به آنها اشاره شد، به یک میزان تالاب‌های ایران را تهدید نمی‌کنند.

با این وجود عوامل عمده‌ای که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم منجر به فقدان و تخریب تالاب‌ها می‌شوند، منشأ انسانی دارند.

برای حفاظت از زیست بوم‌های ارزشمند تالابی، کنوانسیون رامسر در سال 1971 در شهر رامسر ایران تشکیل شد و سال 1975 جنبه قانونی یافت. این کنوانسیون با تاکید بر رویکرد و نقشی که تالاب‌ها در تامین نیازهای جوامع انسانی ایفا می‌کنند، در حفاظت از تنوع زیستی تالابی اهتمام می‌ورزد. کنوانسیون رامسر قدیمی‌ترین معاهده بین‌المللی، با تاکید بر حفاظت از طبیعت در جهان است.

این معاهده 152 کشور عضو را ملزم به تعیین و حفظ تالاب‌های با اهمیت بین‌المللی و تشویق به استفاده خردمندانه از آنها می‌کند. کشور ایران در شکل‌گیری کنوانسیون رامسر نقشی کلیدی ایفا کرده و در سال 1975 جزو 7 کشوری بود که به عضویت کنوانسیون رامسر درآمد. گوناگونی اقلیم و شرایط ویژه توپوگرافیک و زمین‌شناسی در کشور باعث شکل‌گیری انواع مختلف تالاب‌ها، از جنگل‌های مانگرو و صخره‌های مرجانی گرفته تا دریاچه‌های وسیع نمک صفحه مرکزی و باتلاق‌های پست خزر در ایران شده است.

براساس مستندات موجود، ایران دارای 63 تالاب از 160 تالاب مهم بین‌المللی خاورمیانه است و از 42 نوع تالاب مشخص شده توسط کنوانسیون رامسر، تنها یک نوع آن در ایران وجود ندارد.

در این میان بیش از 84 تالاب با اهمیت بین‌المللی شناسایی شده است که از بین آنها تاکنون 33 تالاب در قالب 22 عنوان با مساحت کل یک میلیون و 481 هزار و 471 هکتار به کنوانسیون رامسر معرفی و ثبت شده است.

به گفته کارشناسان، کنوانسیون رامسر دستاوردهای قابل توجهی در حفاظت از تالاب‌ها دارد، شرایط حفاظت و نگهداری، ایده‌آل‌های شکننده‌ای هستند و ما باید دائما هشیار باشیم تا اطمینان حاصل کنیم که تمام موافقتنامه‌ها، معاهدات، قوانین و کنوانسیون‌های زیست محیطی با شدت و حدت پیگیری شوند.