سنوات ‌خدمت ‌برای‌ طلاق

زنان و مردان زیادی وجود دارند که تا سال‌ها پس از زندگی هیچ گاه استفاده‌ای از سند موسوم به عقدنامه نمی‌کنند. آنها در روزها و ماه‌های اول ازدواج ممکن است با در دست داشتن این سند به سراغ دریافت وام ازدواج بروند و پس از آن طبق سنتی که میان خانواده‌های ایرانی وجود دارد، سند ازدواج خود را به دست مادرزن بسپارند. شاید هم گهگاه نگاه کردن به این سند و ورق زدن آن بهانه‌ای باشد برای مرور خاطرات شیرینی که حالا یا روز به روز بر شیرینی آنها افزوده شده یا با اضافه شدن نقش‌های پدر و مادری به زندگی زوج جوان سال‌ها قبل، حالا رنگ و بویی دیگر یافته است. در میان زنان و مردانی که مجبور می‌شوند با عقدنامه به سراغ قانون بروند و حقی که احساس می‌کنند ضایع شده را احقاق کنند، برخی با دردسری کمتر مشکل خود را حل و فصل می‌کنند و برخی دیگر نیز درگیر مراحلی طولانی‌مدت می‌شوند. مهریه همواره یکی از مهم‌ترین موارد اختلاف میان همسران است، چه در زمان تعیین آن در زمان عقد و چه در زمان مطالبه آن از سوی زن. در جامعه ما مرسوم است که مهریه زنان هنگام ازدواج مشخص و تعیین می‌شود و در بیشتر موارد نیز نوع پرداخت آن عندالمطالبه است. مهریه، سنتی اسلامی و یکی از ارکان عقد و جزو شروط اساسی عقد است. این مساله آن‌گونه که پیمان حسن‌پور می‌گوید، در زمان عرب جاهلیت نیز وجود داشت و تا مدتی پس از ظهور دین اسلام در شبه جزیره عربستان نیز همچنان با شکل و شمایل عرب جاهلی در ازدواج‌ها تعیین می‌شد، اما پس از صدور دستورهای صریح دین اسلام در این خصوص، شکل آن به وضعیتی اسلامی تغییر کرد.

حسن پور در ادامه با ذکر شرایطی در خصوص تعیین مهریه می‌گوید: «تعیین مهریه شرایط خاصی دارد. مثلا مهریه حتما باید مال مشخص و معلومی باشد. به همین دلیل در بیشتر موارد پول، خانه، طلا، خودرو، زمین و خانه به عنوان مهریه تعیین می‌شود. شرط دیگر مهریه این است که قابل تملک باشد. معلوم بودن، معین بودن و قابل پرداخت بودن نیز از دیگر شروطی است که باید در زمینه تعیین مهریه مورد نظر قرار گیرد. در برخی پرونده‌ها دیده شده طرفین چیزهایی را به عنوان مهریه تعیین کرده‌اند که این مشخصات و خصوصیات را نداشته است. مثلا زنی مهریه خود را دست راست همسرش تعیین کرده است. چنین مهریه‌ای باطل است، زیرا در صورت مطالبه زن، مرد نمی‌تواند دستش را قطع کند و به او بدهد و فقها نیز چنین مساله‌ای را تایید نمی‌کنند. ممکن است زنی مهریه خود را سایه نردبام قرار دهد. این مهریه نیز باطل است، چون امکان پرداخت آن وجود ندارد و اساسا سایه نردبام ارزشی ندارد. در برخی موارد هم زن مثلا نیم کیلو پر مگس یا زنبور را مهریه خود قرار می‌دهد تا مثلا همسرش هیچ‌گاه نتواند این مهریه را بپردازد و او را طلاق دهد. نکته مهم این است که در جامعه هیچگاه پر مگس یا زنبور خرید و فروش و معامله نمی‌شود و این مهریه ارزشی ندارد؛ البته ممکن است مهریه مثلا 2000 عدد زنبور باشد که چون در جامعه زنبور برای تهیه عسل خرید و فروش می‌شود، ارزش دارد و می‌تواند مهریه تلقی شود. در چنین شرایطی که مهریه نامشخص باشد یا چیزی باشد که قابلیت دریافت نداشته باشد، قانونگذار مهرالمثل را پیش‌بینی کرده است.»

حسن پور در ادامه با ارائه تعریف قانونی در این خصوص می‌گوید: «از نظر قانون مهرالمثل مهری است که در زمان عقد بر آن توافق نشده یا توافق بر مهر شده، اما به دلیلی مهر تعیین باطل شد یا فاقد مالیت باشد یا عدم مهر در عقد شرط شده باشد یا این‌که نکاح به جهتی باطل باشد و زن به بطلان نکاح جاهل بوده باشد. ممکن است همسران در زمان عقد بر سر تعیین مهریه به توافق نرسند و این مساله را در عقدنامه قید کنند یا این‌که ممکن است زنی در عقدنامه شرط کند مهریه نمی‌خواهد یا به جای ذکر عدد و رقمی خاص، ذکر کند که مهریه او مهرالمثل است. در مواردی که مهریه چیز اندکی باشد که قابلیت پرداخت داشته باشد، دیگر به زن مهرالمثل تعلق نمی‌گیرد. مثلا ممکن است مهریه زنی یک جلد قرآن کریم باشد. اگر او دادخواستی برای دریافت مهرالمثل به دادگاه ارائه کند، این دادخواست در همان معاونت ارجاع رد می‌شود، زیرا قرآن چیزی است که مالیت دارد و قابل خرید و فروش است و می‌توان یک جلد یا چند جلد از آن را به بهای مشخصی خرید. اگر حتی مهریه یک جلد قرآن خطی تعیین شود، باز هم این موضوع شامل مهرالمثل نمی‌شود و در صورت مطالبه زن، مرد باید عین آن را پرداخت کند زیرا قرآن خطی نیز قابل خرید و فروش است.»

البته یکی از شرایط تعلق گرفتن مهرالمثل به زن نیز این است که او حتما پس از عقد مطالبه مهرالمثل کند و حتما با همسرش زناشویی داشته باشد و اصطلاحا باکره نباشد. حسن‌پور با بیان این توضیح ادامه می‌دهد: «زن برای دریافت مهرالمثل همان مسیری را باید طی کند که هنگام دریافت مهریه طی می‌کند. ارائه دادخواست، گام اول است. او در دادخواست خود باید دلیل مطالبه مهرالمثل را عنوان کند تا برای دادگاه محرز شود که شرط دریافت مهرالمثل محقق شده است. مثلا ذکر کند که در زمان عقد ازدواج شرایطی وجود داشته که سبب شده عقد باطل شود و او در آن زمان نسبت به این شرایط اشراف و آگاهی نداشته است و حالا به دلیل جاهل بودن نسبت به این شرایط مهرالمثل خود را می‌خواهد. یا این‌که عنوان کند در زمان عقد، توافقی بر سر مهریه نداشته‌اند و تعیین آن به بعد از عقد موکول شده و حالا مهریه خود را می‌خواهد. فرقی هم نمی‌کند که زن در زمان جدایی از شوهر خود مهرالمثل خود را مطالبه کند یا در زمان زندگی با وی. تمامی شرایطی که در مورد مهریه وجود دارد، در این خصوص نیز وجود خواهد داشت. تنها تفاوت این پرونده با پرونده عادی مهریه این است که دادگاه موضوع تعیین مهرالمثل را به کارشناس ارجاع می‌دهد.»

این کارشناس رسمی قوه قضاییه در خصوص شیوه کارشناسی چنین پرونده‌هایی می‌گوید: «کارشناسی در خصوص مهرالمثل امری پیچیده و خاص است و رسیدگی به آن در صلاحیت تمامی کارشناسان نیست. برخی کارشناسان تنها به تعیین نفقه گذشته و اقارب اشراف و صلاحیت دارند و برخی کارشناس اجرت‌المثل و مهرالمثل نیز هستند. پس از ارجاع پرونده به کارشناس نیز ابتدا کارشناس با زوجه مذاکره می‌کند. مواردی مانند: وضعیت زن از لحاظ سن، زیبایی، تحصیلات، موقعیت خانوادگی، عرف و عادات مرسوم آن منطقه، وضعیت پدری و مواردی از این دست در تعیین میزان مهرالمثل بسیار موثر است. در تمامی این موارد کارشناس با زوجه صحبت می‌کند. درخصوص مواردی مانند تحصیلات زوجه، اگر مدعی تحصیلات بالاست باید مدارکی را به کارشناس نشان دهد. اگر او مدرکی نشان ندهد و همسرش نیز مدعی دروغ بودن ادعای همسرش در خصوص تحصیلات بالا باشد، این مساله نیازمند تشکیل جلسات بیشتر برای اثبات این موضوع است.»

حسن پور در ادامه به نکته جالبی اشاره می‌کند و می‌گوید: « یکی از نکاتی که کارشناسان در این خصوص به آن توجه می‌کنند، وضعیت مهریه خواهر این خانم است که ملاکی تعیین‌کننده برای تعیین مهرالمثل است. مثلا اگر او خواهری داشته باشد که از لحاظ تحصیلات، موقعیت شغلی و زیبایی با این خانم در یک رده باشد، مهریه او بررسی می‌شود؛ البته در نهایت عین آن مهریه برای این خانم تعیین نمی‌شود، اما مهریه خواهر به نوعی پایه تعیین مهرالمثل قرار می‌گیرد. کارشناس معمولا به این نکته هم دقت دارد که مثلا اگر مهریه خواهر این خانم با وجود شان و موقعیت اجتماعی بالا 14 سکه تعیین شده، چرا این تعداد تعیین شده؟ آیا خود دختر تمایل داشته؟ آیا خانواده‌ها اصرار داشته‌اند؟ آیا شرایط به گونه‌ای بوده که اگر این مبلغ پذیرفته نمی‌شده ازدواج به هم می‌خورده؟ به همین دلیل این‌گونه نیست که الزاما همان 14 سکه برای مهریه این خانم نیز مطابق مهریه خواهرش تعیین شود و در صورتی که شوون اجتماعی آنها بالاتر از این میزان باشد، میزان مهرالمثل بالاتر خواهد رفت. مهرالمثل هم سقف و کف مشخصی ندارد و بسته به شرایط متفاوت است. شخصا در برخی پرونده‌ها 100تا 200 سکه هم به عنوان مهرالمثل تعیین کرده‌ام.»

نکته دیگری که باید به آن توجه داشت این است که در صورت اعتراض زن یا مرد نسبت به مهرالمثل تعیین شده، این موضوع قابلیت ارجاع به هیات 3 نفره کارشناسی را نیز دارد. در صورتی که نظر این هیات نیز مورد اعتراض یکی از طرفین واقع شود، این روال تا هیات 5نفره و هیات 7 نفره ادامه خواهد داشت. هزینه کارشناسی نیز در این مورد مانند بحث «نفقه گذشته» از سوی طرف معترض چه زن و چه مرد پرداخت خواهد شد. پس از قطعی شدن رای نیز سایر مراحلی که در خصوص مهریه وجود داشت، در مورد این پرونده‌ها مصداق پیدا می‌کند و مرد موظف به پرداخت آن می‌شود.» وقتی از این کارشناس قوه‌قضاییه سوال می‌کنم که بیشتر مراجعان شما در بحث «مهرالمثل» چه کسانی هستند؟ پاسخ می‌دهد: «اغلب افرادی که مهرالمثل آنها برای کارشناسی ارجاع می‌شود، افرادی از طبقات پایین با سطح معلومات و سواد اندک هستند که معمولا در زمان ازدواج از مشاوره‌های حقوقی به شکل درست استفاده نکرده‌اند و به دلیل دسترسی نداشتن به قانون گرفتار این معضل شده‌اند. این پدیده در میان قشر تحصیلکرده اجتماع نیز به ندرت دیده می‌شود که با عدم تعیین مهریه یا توافق بر سر آن در زمان عقد، پرونده به کارشناسی ارجاع می‌شود.»

نحله، هدیه‌ای برای زمان طلاق

یکی دیگر از مباحثی که در برخی پرونده‌های خانوادگی مطرح می‌شود بحث نحله است. نحله از نظر حقوقی، هدیه‌ای است که در مقابل آن ثمن و عوض نیست. یعنی قیمت و بهایی ندارد و زمانی که شرایط دریافت اجرت‌المثل توسط دادگاه برای زوجه فراهم نمی‌شود، به او نحله تعلق می‌گیرد. در بحث اجرت‌المثل به این مساله اشاره شد که یکی از شرایط تعلق گرفتن اجرت‌المثل به زن این است که امور منزل را به دستور همسرش انجام دهد. شرط دیگر هم این است که زن با هدف دریافت دستمزد یا دریافت حق یا امتیازی، این فعالیت‌ها را انجام نداده باشد. به همین دلیل در دادگاه قضات هنگام مطالبه اجرت‌المثل از زن می‌پرسند آیا از انجام این امور قصد دریافت دستمزد داشتید؟ آیا این کار را به میل و رضایت خود انجام دادید؟ اگر پاسخ زن به این سوال‌ها مثبت باشد دیگر اجرت المثلی به او تعلق نخواهد گرفت، اما اگر زن بگوید این کارها را به دستور شوهرش انجام داده و از ابتدا قصد دریافت دستمزد نداشته، این حق برای او ایجاد می‌شود که اجرت‌المثل دریافت کند. اما با منتفی شدن دریافت اجرت‌المثل، حق نحله برای زن پیش می‌آید. این حق نیز زمانی است که مردی بخواهد همسرش را طلاق دهد. در چنین شرایطی طبق گفته حسن‌پور، قاضی برای زن نحله تعیین می‌کند. این مساله بستگی زیادی به توان مالی فرد دارد. معمولا هم کمتر پیش می‌آید که قاضی این موضوع را به کارشناسی ارجاع دهد و اغلب خود قضات در این خصوص تصمیم می‌گیرند. حسن‌پور اضافه می‌کند: «در قانون بحثی به نام سنوات خدمت برای کارکنان دولت پیش‌بینی شده که پس از مدت زمانی اگر کارفرما بخواهد همکاری خود را با آنها قطع کند، مبلغی به آنها به عنوان سنوات خدمت پرداخت می‌کند. نحله در واقع همین سنوات خدمت است که البته ریشه‌ای شرعی و فقهی دارد و دستور دین اسلام است که مرد هنگام طلاق هدیه‌ای به همسرش بپردازد. دادگاه در اغلب موارد تلاش می‌کند طرفین را بر سر مبلغی متقاعد کند. به همین دلیل از مرد می‌پرسد که چقدر توان مالی دارد؟ اگر واقعا ناتوانی مالی مرد احراز شود، ممکن است او از پرداخت نحله معاف شود یا این‌که مبلغ کمتری توسط او پرداخت شود، اما اگر به دلایلی همچون کمبود وقت یا عدم احراز توان واقعی مالی مرد تصمیم‌گیری سخت شود، این موضوع به کارشناس ارجاع می‌شود تا با دقت بیشتری موضوع بررسی شود.»

بررسی موارد بالا نشان‌دهنده اهمیتی است که دین اسلام برای حقوق زنان قائل است؛ حقوقی که اگر به درستی تبیین شود و افراد خود را مکلف به ادای آن کنند یا هنگام مشکلات برای دریافت آن کمی صبر و حوصله داشته باشند، قطعا از گرفتاری‌های بعدی جلوگیری خواهد کرد.

فضه میرباقری