بخش حمل و نقل پیشقراول اصلاح الگوی مصرف

رهبر معظم انقلاب اسلامی در پیام نوروزی تاکید کردند که همه ما بخصوص مسوولان قوای سه‌گانه، شخصیت‌های اجتماعی و آحاد مردم باید در سال جدید در مسیر تحقق این شعار مهم، حیاتی و اساسی  یعنی «اصلاح الگوی مصرف در همه زمینه‌ها»، برنامه‌ریزی و حرکت کنیم تا با استفاده صحیح و مدبرانه از منابع کشور، مصداق برجسته‌ای از تبدیل احوال ملت به نیکوترین حال‌ها، ظهور و بروز یابد.

بخش راه و ترابری و حمل و نقل با توجه به گستره‌ای که تحت‌پوشش دارد، می‌تواند یکی از نخستین اولویت‌های اصلاح الگوی مصرف باشد.

نگارنده در این مطلب به اصلاح الگوی مصرف با نگاه ویژه به حامل‌های انرژی شامل بنزین، نفت گاز و برق پرداخته است، هر چند که اصلاح الگوی مصرف در بخش بهره‌وری نیروی انسانی، ارائه آموزش‌های ناکارآمد یا استفاده نکردن ازآموزش های داده شده، برگزاری جلسات و همایش‌های تشریفاتی و بدون نتیجه اجرایی و عملیاتی، طولانی شدن اجرای پروژه‌ها و استفاده نکردن از امکانات دستگاهی و سازمان‌ها و ظرفیت‌های موجود را می‌توان از دیگر مصادیق اسراف تلقی کرد.

سیاست‌گذاری و تدوین برنامه‌های بهره‌وری انرژی در تمامی زیربخش‌های اقتصادی یکی از مهم‌ترین مباحث مطرح در دولت و مجلس در طول 2 دهه گذشته بوده است.

تدوین مناسب سیاست‌ها و برنامه‌های بهره‌وری انرژی نیازمند شناسایی دقیق مولفه‌های موثر است. یکی از بخش‌های مهم مصرف انرژی بخش حمل و نقل کشور است. این بخش حدود 27 درصد کل  انرژی کشور را به خود اختصاص داده که پس از بخش خانگی و تجاری که حدود 40 درصد کل  انرژی را مصرف می‌کند، دومین بخش پرمصرف انرژی کشور و اولین بخش از لحاظ ارزش مالی است.

همچنین این بخش با اختصاص دادن 55 درصد مصرف فرآورده‌های نفتی مایع، بزرگ‌ترین مصرف‌کننده این فرآورده‌های نفتی است. بخش حمل و نقل در سالیان اخیر از رشد مصرف فزاینده‌ای برخوردار بوده است. تقاضای بسیار بالای خودرو در دهه‌های 1370 و 1380 موجب شده هر ساله مبلغ هنگفتی بابت واردات بنزین و نفت گاز از منابع مالی کشور هزینه شود.

مصرف بنزین و نفت گاز بخش حمل و نقل در سال 1385 به ترتیب 27 و 17 میلیارد لیتر بوده است که ارزش آن حدود 20 میلیارد دلار و یارانه پرداختی از طرف دولت حدود 5/16 میلیارد دلار بوده است.

مصرف بنزین طی سال‌های اخیر با رشدی حدود 10 درصد به 74 میلیون لیتر در روز در سال 1385 رسید که برای جلوگیری از این اسراف، اصلاح نظام قیمتگذاری، تعیین استانداردهای موردنیاز متناسب با استانداردهای روز جهانی، استفاده از انرژی‌های جایگزین به منظور حفاظت از محیط‌زیست و کاهش هزینه‌های ملی، خروج وسایل نقلیه فرسوده، بهبود مدیریت ترافیک، کاهش تقاضای سفرها و ارتقا و بهبود سطح خدمات‌رسانی سیستم‌های عمومی و مدیریت منابع مالی از سوی وزارت نفت پیشنهاد شده است.

همچنین عدم تناسب توسعه جاده‌ها با تعداد خودروهای اضافه شده و ناهماهنگی و نداشتن مدیریت واحد ترافیک که منجر به افزایش ترافیک و نهایتا افزایش مصرف سوخت می‌شود، عدم توسعه بهره‌برداری از سیستم‌های هوشمند کنترل ترافیک نظیر تابلوهای متغیر خبری و تجهیزات کنترل هوشمند تقاطع‌ها و تقاضای زیاد خودرو در کنار قیمت‌های نازل سوخت، بزرگ‌ترین عوامل در افزایش سریع مصرف بنزین در سال‌های اخیر در کشور بوده است. قیمت‌های فروش بنزین در داخل کشور در سال 1385 حدود 6 برابر ارزان‌تر از نرخ جهانی بوده است. شاید بتوان گفت استفاده از جاده‌های بسیار ارزان و رایگان نیز می‌تواند دلیل مکمل دیگری برای این مساله باشد.

همچنین فرهنگ حاکم بر جامعه نیز با توجه به وجود منابع عظیم نفت و گاز یکی از عوامل موثر بر تقاضای انرژی در اقتصاد و بخش حمل و نقل به شمار می‌رود.

وجود این ذخایر سرشار در کشور گاهی این تلقی را به وجود آورده است که صرفه‌جویی در مصرف انرژی چندان ضروری نیست؛ در صورتی که باید از این مساله به عنوان یک مزیت نسبی برای کشور در جهت رشد بخش‌های مختلف اقتصادی استفاده کرد. لزوم سهیم بودن نسل‌های آینده در ذخایر انرژی کشور و احیای فرهنگ صرفه‌جویی و پرهیز از اقدامات مسرفانه در مقوله مصرف انرژی می‌تواند در این خصوص راهگشا باشد.

بدون شک حذف تدریجی یارانه‌های سوخت و افزایش همزمان کارایی و عملکرد سیستم حمل و نقل عمومی با افزایش و گسترش حمل و نقل ریلی و بهینه‌سازی سیستم حمل و نقل عمومی جاده‌ای می‌تواند سبب کاهش استفاده از خودروهای شخصی و جلوگیری از استفاده مسرفانه سوخت شود.

حمل و نقل ریلی برون‌شهری یکی از روش‌های بسیار مناسب جهت جابه‌جایی انبوه بار و مسافر است که در کشورهای پیشرفته، سهم قابل توجهی از جابه‌جایی‌ها را به خود اختصاص داده است. حمل و نقل ریلی دارای مزایایی نظیر ایمنی بالا، رفاه و آسایش بیشتر مسافران، عوارض کمتر زیست محیطی، امکان افزایش سرعت در ترابری مسافری و رقابت با حمل و نقل جاده‌ای و هوایی و مصرف بسیار کمتر انرژی در حمل بار نسبت به جاده است؛ به صورتی که مصرف سوخت به ازای هر تن کیلومتر بار روی جاده 30 میلی‌لیتر و بر روی ریل 5 میلی‌لیتر است.

با وجود این مزایا، متاسفانه در کشور حمل و نقل ریلی با توجه به زیرساخت‌ها و ناوگان، سهم ناچیزی در جابه‌جایی‌ها دارد و لازم است توجه جدی به توسعه و گسترش این شیوه حمل و نقل در کشور مبذول شود.

بر این اساس نیز وزارت راه و ترابری حمایت از برقی کردن راه‌آهن را در دستور کار خود قرار داده است. همچنین نوسازی ناوگان بویژه ناوگان باری و استفاده بیشتر از ظرفیت حمل و نقل باری ریلی می‌تواند در کاهش مصرف حامل‌های انرژی مفید باشد.