دام سالم، غذای سالم،انسان سالم‌

پدیده جهانی‌سازی به عنوان یکی از مهم‌ترین تغییراتی است که در زندگی ما طی ربع قرن گذشته روی داده است. جابه‌جایی انسان امروزی از سال 1800 میلادی تاکنون به طور متوسط هزار برابر افزایش یافته است که در آغاز قرن حاضر 700 میلیون نفر اقدام به سفرهای بین‌المللی کرده‌اند و به نظر می‌رسد در سال 2010 این رقم به یک میلیارد نفر برسد. امروزه انسان، حیوانات و فرآورده‌های دامی با توجه به وجود وسایل حمل و نقل تندرو بخصوص هواپیما خیلی سریع‌تر از مدت نهفتگی یا دوره کمون، بسیاری از عوامل بیماری‌زا را به نقاط مختلف جهان منتقل می‌کنند. در سال 2003 ایالات متحده با وجود تمام مراقبت‌های بهداشتی که اعمال می‌کند به طور همزمان 3 بیماری عفونی مختلف سارس، ویروس نیل غربی و آبله میمونی را تجربه کرد. قبل از آن هیچ یک از این 3 بیماری در داخل خاک آمریکا مشاهده نشده بود. انتشار بیماری آنفلوآنزا در سطح جهان در جمعیت‌های انسانی، دامی و پرندگان پدیده‌ای است که گاهی بدون ارتباط با یکدیگر و گاهی نیز در اثر ارتباطات بین آنها مشاهده شده است. اکثر متخصصان بیماری‌های عفونی بر این باورند که احتمال بروز یک همه‌گیری شدید جهانی دیگر در راه است و این مساله در اثر یک تغییر ژنتیکی در ویروس عامل بیماری روی خواهد داد که در نتیجه ویروس توانایی آلوده‌سازی گونه‌های مختلف را خواهد داشت.

بیماری‌های مشترک بین انسان و دام

بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان یا زئونوزها بیماری‌ها و عفونت‌هایی هستند که به طور طبیعی بین حیوانات مهره‌دار و انسان انتقال می‌یابند. بر پایه اعلام سازمان بهداشت جهانی (WHO) از میان 1709 عامل بیماری‌زای شناخته‌شده در انسان، تعداد 832 عامل یعنی 49 درصد و از میان 156 بیماری نوپدید و بازپدید شناخته‌شده مشترک، تعداد 114عامل یعنی 74 درصد زئونوز است. بروز عفونت‌های نوپدید و بازپدید طی 2دهه گذشته افزایش یافته یا بروز آنها تهدیدی برای آینده نزدیک به شمار می‌آیند.

بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان از هر دو جنبه اقتصادی و بهداشت عمومی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. طی 30 سال اخیر بسیاری از بیماری‌های عفونی جدید شایع شده که بخش وسیعی از آنها زئونوز هستند. تعدادی از این بیماری‌ها برای اولین بار ظاهر شده، در حالی که بسیاری از آنها پس از دوره‌های خاموشی بار دیگر تظاهر یافته‌اند. برخی عوامل جدید بوده و بعضی دیگر ممکن است در نتیجه تحولات و تغییراتی به شکل تازه‌ای تظاهر یابند. به عنوان مثال، از نظر تاریخی در هر دوره 10 تا 12 ساله، تغییر ژنتیکی در ویروس آنفلوآنزا وقوع می‌یابد که این تغییر ژنتیکی در سال 1918 میلادی به گسترش جهانی بیماری و 500 هزار مورد مرگ و میر در ایالات متحده آمریکا و 20 میلیون نفر در سرتاسر دنیا منجر شد.

تقسیم‌بندی بیماری‌ها بر اساس چرخه زندگی‌

زئونوزهای مستقیم: بیماری یا عفونت از یک میزبان مهره‌دار به میزبان حساس از طریق تماس با عامل بیماری یا به‌وسیله ناقل مکانیکی انتقال می‌یابد و در خلال انتقال عامل بیماری تغییر تکاملی ندارد. مثل هاری و بروسلوز (تب مالت)‌.

سیکلوزئونوزها: بیش از یک نوع میزبان مهره‌دار برای تکمیل چرخه عامل عفونی مورد نیاز است، لیکن به میزبان بی‌مهره نیازی نیست. مثل تنیازیس انسان و اکینو کوکوزیس.

متازئونوزها: انتقال بیماری یا عفونت به وسیله ناقل بی‌مهره صورت می‌گیرد. عامل عفونی در بدن بی‌مهر‌گان تکثیر یا تکامل یافته (یا هر دو مورد) و همیشه پیش از انتقال به میزبان مهره‌دار یک دوره نهفتگی خارجی وجود دارد. مثل طاعون و شیستوزومیازیس.

ساپروزئونوزها: یک نوع میزبان مهره‌دار و یک محل یا مخزن غیرحیوانی دارند که مواد ارگانیک (از جمله مواد غذایی)، خاک و گیاهان مخازن غیرحیوانی هستند. مثل عفونت‌های قارچی.

بیماری‌های مشترک به گروه‌های مختلف براساس نوع عامل بیماری تقسیم می‌شوند که به طور مثال می‌توان موارد زیر را نام برد.

بیماری‌های باکتریایی: سالانه میلیون‌ها نفر در سراسر جهان به بیماری‌های منتقله از راه غذا از قبیل سالمونلا و کمییلوباکتریوز مبتلا می‌شوند که با علائم کلی شامل تب، اسهال، درد شکم و استفراغ و تهوع مشخص می‌شوند.

از سایر بیماری‌های مهم باکتریایی می‌توان شاربن یا سیاه‌ زخم، بروسلوز یا تب مالت سل و مشمشه را نام برد.

در این میان سیاه زخم از جمله بیماری‌های مهمی است که عامل آن باکتری باسیلوس آنتراسیس  است که به شکل هاگ بیش از 30 سال در خاک زنده می‌ماند. این بیماری در دام صد درصد کشنده بوده و در انسان به 3 فرم ریوی، پوستی و گوارشی دیده می‌شود. برای پیشگیری از این بیماری در حیوانات، سازمان دامپزشکی کشور دام‌های حساس بویژه گوسفند، بز، گاو، اسب و شتر را علیه این بیماری به طور سالانه واکسینه (مایه‌کوبی) می‌‌کند.

بیماری سل نیز از جمله بیماری‌های مهم قابل انتقال بین انسان و گاو است که عامل بیماری از طریق تماس مستقیم یا مواد آلوده دام مبتلا، به انسان انتقال پیدا می‌کند. انتقال آلودگی در انسان می‌تواند باعث مننژیت، عفونت دستگاه تناسلی، سل پوستی و استخوانی شود. برای پیشگیری از این بیماری، دام‌های واجد شرایط در دامداری‌های تحت پوشش به طور منظم آزمایش می‌شوند و در صورت مواجهه با دام‌های مشکوک، ضمن حذف و کشتار آنها، اقدامات بهداشتی و قرنطینه‌ای واحد مورد نظر را تقویت می‌کنیم و آزمایش‌ها را در فواصل معینی انجام می‌دهیم تا گله فاقد دام  مشکوک  شود.

همچنین بیماری بروسلوز یا تب مالت بیماری واگیری است که در گاو، گوسفند، بز و خوک موجب سقط جنین و کاهش تولید می‌شود. این بیماری در بسیاری از نقاط جهان وجود دارد و در انسان به صورت تب مواج، درد مفاصل، عفونت‌های مزمن، درد کمر و... است.

علت اصلی بروز بیماری در انسان تماس مستقیم با دام و ترشحات آلوده دام عفونی و مصرف فرآورده‌های لبنی غیرپاستوریزه بخصوص خامه و پنیر و بستنی غیرپاستوریزه است. اساس شناسایی دام‌های آلوده در ایران استفاده از آزمایش‌های سرمی در کشت جنین سقط شده است که به طور منظم براساس استراتژی‌های تعریف شده سازمان دامپزشکی کشور، دام‌های واجد شرایط آزمایش و دام مشکوک به  بروسلوزی شناسایی می‌شود که نسبت به حذف و کشتار آنها اقدام می‌گردد. از سوی دیگر برای ایجاد ایمنی در دام‌ها و پیشگیری از بیماری در دام‌ها نسبت به واکسیناسیون گاو، گوسفند و بز اقدام می‌شود که نوع واکسن مصرفی و نوع دام و سن دام تعیین‌کننده نوع واکسن مصرفی است.

مشمشه نیز یکی از بیماری‌های مهم قابل انتقال بین انسان و تک‌سمی‌ها مثل اسب است. این بیماری واگیر و عفونی به شکل مزمن یا حاد در تک‌سمی‌ها مطرح است. اکیپ‌های مبارزه با بیماری‌های دامی سازمان دامپزشکی، به طور منظم نسبت به آزمایش اسب‌های مراکز پرورش اسب و باشگاه‌های سوارکاری موجود در کشور اقدام می‌کند که در چند سال گذشته حتی مورد مشکوکی در استان تهران گزارش نشده است.

بیماری‌های انگلی: از بیماری‌های انگلی قابل انتقال بین انسان و حیوان می‌توان کیست هیداتیک یا اکینوکوکوزیس را نام برد که یک عفونت نسجی است و در انسان کیست‌های اولیه‌ای در کبد و ریه‌ها تولید می‌کند. انسان از طریق خوردن سبزیجات و آب آلوده به تخم انگل دفع شده توسط سگ یا تماس مستقیم با این حیوان به بیماری مبتلا می‌شود. از دیگر بیماری‌های این گروه می‌توان به توکسوپلاسموز، لیشمانیوزو مالاریا اشاره کرد.

بیماری‌های ویروسی: از بیماری‌های ویروسی قابل انتقال بین انسان و حیوان بیماری هاری را به عنوان یکی از مخاطره‌آمیز‌ترین بیماری‌‌ها می‌توان نام برد که کشندگی صددرصد دارد و به علت گزش توسط حیوان هار به انسان منتقل می‌شود. از این جمله حیوانات می‌توان به تمامی حیوانات خونگرم و از همه مهم‌تر سگ‌سانان و گربه‌سانان (سگ، گرگ، روباه، شغال، گربه، راکون و...) اشاره کرد.

تخمین‌ زده می‌شود سالانه در سراسر جهان حدود 55 هزار نفر که بیشتر کودک هستند به علت هاری می‌میرند.
از دیگر بیماری‌های نوپدید می‌توان به تب خونریزی‌دهنده کریمه  کنگو‌ (CCHF) اشاره کرد که بیماری مهلک ویروسی بوده و در آسیا، آفریقا، اروپای شرقی و خاورمیانه اتفاق افتاده که ویروس به وسیله کنه و همچنین در نتیجه تماس با خون یا ترشحات انسان و حیوان مبتلا انتقال می‌یابد. به همین علت توصیه اکید می‌شود از کشتار دام به هر منظوری بخصوص در اعیاد و ایام سوگواری (در این ایام فرصت‌طلبان از اعتقادات مذهبی مردم سوءاستفاده کرده و دام‌های مریض خود را خارج از چرخه نظارتی و در مراکز غیرمجاز به فروش می‌رسانند) خودداری کنید. 

دیگر بیماری نو پدید که توجه جهانیان را به خود جلب کرده است، آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان است که با توجه به این که در طیور تا صددرصد می‌تواند تلفات بدهد و در جوامع انسانی نیز مخاطرات غیرقابل جبران به همراه داشته باشد، اهمیت ویژه‌ای در 4 سال اخیر پیدا کرده است تا آنجا که مجامع بهداشتی بین‌المللی مانند OIE WHO  و FAO به دنبال یافتن راه‌حلی برای مقابله با این بیماری می‌باشند.این بیماری در حال حاضر آسیای جنوب شرقی، اروپا، خاورمیانه و آفریقا را به مخاطره انداخته و احتمال تغییر ژنتیکی ویروس و ترکیب با ویروس انسانی و انتقال فرد به فرد نیز وجود دارد.

تظاهرات بالینی بیماری در انسان از موارد بدون علامت تا بیماری خفیف به همراه تب، اسهال و استفراغ و گلودرد و در مراحل حاد اختلالات تنفسی، شوک سپتیک و نارسایی‌های کبدی و کلیوی و در مرحله حادتر پنومونی شدید و مرگ متغیر است.

دکتر داوود امان الهی‌