حرکت از حاشیه به متن در هنر تشعیر

سیر تکاملی هنر ایرانی، ریشه در حوادث تاریخی این کشور دارد و آب‌و‌هوای متفاوت در ایران اثر خود را بر ساکنان اولیه این سرزمین در پیدایش هنرهای باستان گذاشته است. در این میان، هنرهای تزئینی و کتاب‌آرایی جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ و هنر ایرانی داشته‌اند که نقاشی ایرانی یا نگارگری، تذهیب و تشعیر از مهم‌ترین شاخه‌های آن محسوب می‌شوند. تشعیر به‌عنوان یکی از زیرمجموعه‌های هنر نگارگری، تاریخچه‌ای کهن در فرهنگ هنری ایران دارد. این هنر ظریف که به طور عمده برای آراستن حاشیه نسخه‌های خطی و کتب نفیس به کار می‌رفته، بخشی از سنت دیرینه کتاب‌آرایی ایرانی است. در طول قرن‌ها، هنرمندان ایرانی از تشعیر برای افزودن زیبایی بصری به آثار خوشنویسی و نگارگری استفاده کرده‌اند اما این هنر همواره در حاشیه و به‌عنوان مکمل اثر اصلی حضور داشته است. این‌روزها نمایشگاهی با عنوان «زرین بوم» که مجموعه‌ای از کارهای حسین عصمتی است، با رویکردی نوآورانه به این هنر در گالری ابوالفضل عالی در حال برگزاری است. این نمایشگاه که به‌تازگی آغاز به‌کار کرده، تلاشی است برای ارائه هنر تشعیر نه به‌عنوان یک هنر حاشیه‌ای، بلکه به مثابه یک شیوه مستقل در خلق آثار هنری. عصمتی با بهره‌گیری از تکنیک‌های سنتی تشعیر و اجرای آن با رنگ طلا روی زمینه‌های تیره، مفاهیم دینی و فرهنگی را در قالب آثاری با ابعاد مختلف به تصویر کشیده است. این نمایشگاه نقطه‌عطفی در مسیر احیا و بازتعریف هنرهای سنتی ایرانی در دوران معاصر به شمار می‌رود. 
حسین عصمتی در توضیح جایگاه تاریخی تشعیر می‌گوید: «در گذشته، تشعیر به‌عنوان حاشیه کار استفاده می‌شد؛ به‌عنوان مثال، یک نگاره که کار می‌شد، تشعیر جزو حاشیه آن محسوب می‌شد. معمولا با یک رنگ طلایی روی زمینه تیره کار می‌شد و شامل نقوش مختلفی مثل نقوش حیوانی، انسانی و تذهیب می‌شد که از تذهیب برای حاشیه‌سازی و تشعیر استفاده می‌کردند.»
   

ماهیت و تکنیک هنر تشعیر
تشعیر هنری ظریف و سرشار از ریز‌ه‌کاری است که در آن هنرمند با استفاده از رنگ طلا (یا رنگ‌های طلایی) روی زمینه‌های تیره، نقوشی را ترسیم می‌کند. این نقوش معمولا شامل طرح‌های حیوانی، انسانی، گیاهی و اسلیمی هستند که با ظرافت بسیار بالا و با قلم‌موهای بسیار نازک اجرا می‌شوند.  عصمتی در توضیح ویژگی‌های فنی تشعیر می‌گوید: «در تشعیر سه شیوه اجرایی مستقل وجود دارد که با ترکیب آنها تنوع بیشتری ایجاد می‌شود.» این تکنیک‌ها که قدمتی چند‌صد‌ساله دارند، امکانات اجرایی متنوعی در اختیار هنرمند قرار می‌دهند و او را قادر می‌سازند تا با وجود محدودیت رنگی (به طور عمده طلایی روی زمینه تیره) تنوع بصری قابل توجهی در اثر ایجاد کند.  نکته جالب توجه درباره واژه «تشعیر» ریشه‌شناسی آن است. عصمتی در این باره می‌گوید: «تشعیر معانی مختلفی دارد و به‌عنوان مثال، برخی می‌گویند از شَعر می‌آید، یعنی مو، چون ظریف‌کاری دارد و به‌صورت خط مویی کار می‌شود‌‌؛ برخی می‌گویند نه، از شعور گرفته شده و نظرات مختلفی در این رابطه وجود دارد.» این تنوع در ریشه‌یابی واژه تشعیر، خود نشان‌دهنده پیچیدگی و عمق این هنر است. 
   

مواد و ابزار مورد استفاده در تشعیر
سنت اصیل تشعیر از طلای خالص برای ترسیم نقوش استفاده می‌کند. عصمتی در این باره توضیح می‌دهد: «در واقع اصل این کارها در گذشته با طلای اصل‌‌ [کار می‌شد]، یعنی طلای ۲۴ عیاری که تبدیل به رنگ می‌شد و با قلم‌مو کار می‌کردند.» این شیوه که در گذشته مرسوم بوده، به آثار تشعیر درخشش و جلوه خاصی می‌بخشیده است.  عصمتی در نمایشگاه «زرین‌بوم» از هر دو روش سنتی و مدرن استفاده کرده است: «در این نمایشگاه نیز در تعدادی از تابلوها از طلای اصل و در بعضی دیگر نیز از رنگ طلایی که در گواش وجود دارد، استفاده کردم.» این ترکیب روش‌های سنتی و معاصر، نشان‌دهنده رویکرد نوآورانه عصمتی در احیا و بازآفرینی هنر تشعیر است. 
   

ژنمایشگاه «زرین‌بوم»: حرکت از حاشیه به متن
نمایشگاه زپرین‌بوم یک اتفاق مهم در عرصه هنرهای سنتی ایران است، چرا که برای نخستین بار، هنر تشعیر را نه به‌عنوان یک هنر حاشیه‌ای و تکمیلی، بلکه به‌مثابه یک هنر مستقل و اصیل معرفی می‌کند. عصمتی با تأکید بر این وجه نوآورانه نمایشگاه می‌گوید: «اصل موضوع همین است، یعنی چیزی که برای حاشیه استفاده می‌شده، الان خودش تبدیل به متن اصلی موضوع شده و موضوع اصلی با این شیوه اجرا شده است.» این حرکت از حاشیه به متن، نه‌تنها یک تغییر فنی در اجرای هنر تشعیر، بلکه یک تحول مفهومی مهم در نگاه به هنرهای سنتی است. عصمتی با این رویکرد نوآورانه، ظرفیت‌های بالقوه این هنر را برای بیان مفاهیم معاصر به نمایش می‌گذارد و نشان می‌دهد که چگونه یک هنر کهن می‌تواند با حفظ اصالت خود، پاسخگوی نیازهای بیانی هنر معاصر باشد.  او در این‌باره توضیح می‌دهد: «ما در واقع در این نمایشگاه تصمیم داریم که قابلیت‌های استفاده از این شیوه اجرایی برای هنر معاصر را به‌نوعی معرفی کنیم. این هنر تکنیک‌های مختلفی دارد که معمولا از آن استفاده می‌شد و در این نمایشگاه هم از آن استفاده شده است اما تفاوتش این است که شیوه کار همان است‌‌؛ یعنی ما با رنگ طلا روی زمینه تیره به‌عنوان یک اثر مستقل کار کردیم‌‌؛ یعنی به‌عنوان حاشیه نیست، بلکه خودش شیوه‌ای برای اجرای یک اثر هنری یا یک نگاره است.»
   

موضوعات و مضامین آثار
آثار ارائه شده در نمایشگاه زرین‌بوم، طیف متنوعی از موضوعات را در بر می‌گیرند. عصمتی در این‌باره می‌گوید: «ما از این شیوه برای بیان موضوعات مختلف دینی مثل عاشورا، کوثر (تولد حضرت فاطمه (س)) استفاده کردیم و در جایی دیگر نیز درباره امام علی(ع) کار کردیم. در بعضی بخش‌ها نیز این هنر به‌شکل تزئینی استفاده شده است.» این تنوع موضوعی نشان می‌دهد که هنر تشعیر، به‌رغم محدودیت‌های فنی و اجرایی، قابلیت بالایی برای بیان مفاهیم متنوع دارد. از سوی دیگر، انتخاب موضوعات دینی و فرهنگی برای آثار تشعیر، پیوند عمیق این هنر را با فرهنگ و باورهای ایرانی-اسلامی نشان می‌دهد. 
   

ابعاد و ویژگی‌های آثار
آثار ارائه‌شده در نمایشگاه «زرین‌بوم» از نظر اندازه و ابعاد نیز متنوع هستند. عصمتی در این باره می‌گوید: «ما از ابعاد ۱۲۰ تا ۳۰ سانت، تابلو داریم.» این تنوع در اندازه آثار، امکان تجربه‌های بصری متفاوتی را برای مخاطب فراهم می‌کند و نشان می‌دهد که هنر تشعیر می‌تواند در ابعاد مختلف و برای کاربردهای گوناگون استفاده می‌شود. 
   

جایگاه تشعیر در میان هنرهای سنتی ایران
هنر تشعیر در میان هنرهای سنتی ایران، جایگاه ویژه‌ای دارد. این هنر که زیرمجموعه‌ای از هنر نگارگری ایرانی محسوب می‌شود، با هنرهای دیگری چون تذهیب، نگارگری و خوشنویسی پیوند نزدیکی دارد.  تاریخ هنر ایران یکی از غنی‌ترین مواریث هنری در تاریخ جهان است و تاریخچه‌ای طولانی دارد که مبدأ آن به هزاره سوم قبل از میلاد و پیش از رسیدن پارسیان به فلات ایران باز می‌گردد. هنر ایران در برگیرنده بسیاری از رشته‌های معماری، نقاشی، سفالگری، موسیقی، خوشنویسی و فلز کاری است که هر کدام در طول تاریخ تحولات شگرفی را تجربه کرده‌اند.  در این میان، هنرهای کتاب‌آرایی از جمله تشعیر، تذهیب و نگارگری با گسترش فرهنگ اسلامی در ایران رونق بیشتری یافتند و به اوج شکوفایی خود رسیدند. این هنرها که به طور عمده در خدمت آراستن کتب مذهبی و علمی بودند، از قرن‌ها پیش تا به امروز به حیات خود ادامه داده‌اند و هنرمندان معاصر، با الهام از این سنت‌های کهن، به خلق آثار بدیع می‌پردازند. 
   

اهمیت احیای هنرهای سنتی در دوران معاصر
احیا و بازآفرینی هنرهای سنتی در دوران معاصر، از چند جهت حائز اهمیت است. از یک سو، حفظ و انتقال این میراث فرهنگی به نسل‌های آینده، وظیفه‌ای فرهنگی و ملی است. از سوی دیگر، این هنرها با خلاقیت و نوآوری هنرمندان امروز، می‌توانند به زبانی برای بیان مفاهیم معاصر تبدیل شوند و کارکردهای جدیدی در جامعه امروز پیدا کنند.  نمایشگاه زرین‌بوم، نمونه‌ای موفق از این رویکرد است. عصمتی با حرکت‌دادن هنر تشعیر از حاشیه به متن، کارکرد جدیدی برای این هنر تعریف کرده و نشان داده که چگونه یک هنر سنتی می‌تواند با حفظ اصالت خود، زبانی معاصر و امروزی پیدا کند. این رویکرد به هنرهای سنتی، به‌ویژه در دورانی که جریان جهانی‌سازی، هویت‌های فرهنگی را با چالش‌های جدی مواجه ساخته، اهمیت دوچندان می‌یابد. هنرهای سنتی ایران، از جمله تشعیر، بخشی از هویت فرهنگی ایرانیان است که احیا و بازآفرینی آنها می‌تواند به تقویت این هویت کمک کند.