فرصت محدود تهران برای غرب

 هرچند تبادل پیام‌ها گاهی ادامه دارد اما به نظر می‌رسد رویکرد تازه آمریکا و اروپا به برجام و پرونده هسته‌ای وارد فاز جدیدی شده که در این گزارش آن را بررسی خواهیم کرد.

اظهارات جدید مقامات آمریکایی و تهدیدات گستاخانه تروئیکای اروپا و حتی تحرکات اسرائیل را می‌توان مقدمه عبور از سیاست اعلامی دولت بایدن درباره برجام و ورود به فاز دیگری در مقابله با برنامه هسته‌ای ایران دانست. چالش جدید از این قرار است جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی آمریکا پنجشنبه هفته قبل، سخنانی درباره خاورمیانه و ایران در «بنیاد واشنگتن برای خاور نزدیک» بیان کرد که نمی‌توان به‌سادگی از کنار آن گذشت. او به سه پرونده مهم و همچنین دهه‌ای سرنوشت‌ساز اشاره کرد: اول توافق ایران و عربستان که آن را همسو با رویکردهای آمریکا پنداشت، دوم مساله عادی‌سازی روابط میان عربستان و اسرائیل که از تلاش دولت آمریکا برای تحقق آن و سفر خود به ریاض برای پیگیری این موضوع خبر داد و نکته سوم برنامه هسته‌ای ایران بود که می‌توان اظهارات او دراین‌باره را نسبتا بی‌سابقه دانست. سالیوان در این قضیه موضع آمریکا درباره حل دیپلماتیک این پرونده را تکرار کرد که تا اینجا هیچ چیز جدید نبود.

امنیت ملی آمریکا بدون رتوش
چیزی که در مواضع سالیوان تازگی داشت و می‌تواند زمینه‌ساز ورود غرب به فاز دیگری باشد، این است که مشاور امنیت ملی آمریکا گفت در صورت اقدام ایران برای ساخت بمب‌هسته‌ای، واشنگتن «آزادی عمل اسرائیل» را برای مقابله با آن به رسمیت خواهد شناخت. این موضع درحالی‌است که اسرائیل قبلا با هماهنگی آمریکا برخی «آزادی‌عمل‌ها» را برای مقابله با برنامه هسته‌ای ایران اجرایی کرده بود که البته پاسخ متناسب با آن را هم گرفت اما این‌که آمریکایی‌ها برای اولین‌بار خیلی علنی و بدون پرده‌پوشی بر این امر تصریح کنند، بی‌سابقه است و می‌تواند نشانه تحولی در سیاست آمریکا در موضوع هسته‌ای ایران باشد.درواقع آمریکایی‌ها بارها در اظهارات خود بر حمایت از رژیم‌صهیونیستی تأکید کرده‌اند. پیش از این (بهمن ۱۴۰۱) نیز آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا در کنفرانس خبری مشترک با بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم‌صهیونیستی گفت که واشنگتن به امنیت اسرائیل و اسرائیلی‌ها پایبند بوده و این پایبندی هرگز تغییر نخواهد کرد.اما سالیوان کسی بود که گفته می‌شود از طریق مذاکرات محرمانه با ایران به راه‌اندازی کانالی دوجانبه کمک کرد که نهایتا به امضای توافق هسته‌ای میان تهران و ۱+۵ منجر شد اما او حالا مدعی شده ما برای ایران روشن کرده‌ایم که این کشور هرگز اجازه تولید بمب‌هسته‌ای را نخواهد داشت.ا‌دعای جیک سالیوان درباره برنامه هسته‌ای ایران در حالی مطرح شده که مقامات جمهوری اسلامی ایران به‌کرات اعلام کرده‌اند که سلاح هسته‌‌ای در دکترین هسته‌ای ایران جایگاهی ندارد.

در مقابل چه اتفاقی افتاد؟ همزمان با تداوم استراتژی فشار حداکثری علیه تهران، مسئول تیم مذاکره‌کننده کشورمان تهدید کرد که فرصت مذاکره برای بازگشت به توافق هسته‌ای ممکن است پایان یابد.

علی باقری، مذاکره‌کننده ارشد ایران در مذاکرات هسته‌ای در پنجمین سال خروج آمریکا از برجام دیروز در یک‌رشته توییت نوشت: «یک یادآوری مهم: آمریکا پنج سال قبل با خروج از برجام ضربه مهلکی به حاکمیت قانون در سطح بین‌المللی وارد کرد. از آن زمان تاکنون، آمریکا نتوانسته است این اقدام خلاف خود را جبران کند. ‏درحالی‌که تدابیر جبرانی مشروع ایران در حوزه هسته‌ای ادامه دارد، ازسرگیری اجرای کامل توافق که عنصر اساسی آن رفع موثر و پایدار تحریم‌ها باید باشد، درصورتی‌که طرف ناقض (و اتحادیه اروپا/ تروئیکا) اراده سیاسی معتبری برای نهایی‌سازی مذاکرات نشان دهند، ممکن‌ خواهد شد. هیچ فرصتی دائمی نیست.» واکنش اولیه ایران به انتشار خبر رویترز درباره تهدید تروئیکای اروپایی برای استفاده از مکانیسم ماشه و بازگرداندن تحریم‌ها، در صورت تداوم غنی‌سازی اورانیوم در ایران، بالاتر از درصد توافق‌شده در برجام است درصورتی‌که بعد از سفر رافائل گروسی، مدیرکل آژانس به ایران در اسفند۱۴۰۱ دو طرف بیانیه مشترکی در راستای همکاری و رفع سوءتفاهمات صادر کردند و ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت‌خارجه هم ۱۸اردیبهشت در نشست هفتگی با خبرنگاران گفت: «سیاست جدی ایران حل‌وفصل مشکلات و سوءتفاهم با آژانس است. سیاست ما این است که اجازه ندهیم موضوعات مرتبط با فعالیت هسته‌ای ایران در قالب موضوعات ادعایی که مطرح می‌شود، تبدیل به مانع در روند همکاری‌های ایران با آژانس گردد. جمهوری اسلامی ایران در چارچوب نقشه‌راهی که در سفر گروسی، مدیرکل آژانس به تهران انجام شد، در حال حرکت است و در همین زمینه اقدامات اجرایی و عملیاتی تعریف شده و داریم به جلو می‌رویم.» بنابراین اظهارات سالیوان را می‌توان گره جدیدی در مسیر مذاکرات دانست، چراکه گفت‌وگوهایی با طرف‌های برجام صورت گرفت و توافق‌های خوبی هم حاصل شد که طرفین می‌توانستند به مرحله جمع‌بندی مذاکرات و اجرای آن برگردند اما طرف‌های مقابل و مشخصا دولت آمریکا در این زمینه تعلل‌هایی انجام داد و حالا هم مشاور امنیت ملی آمریکا رویکرد تهدید را آغاز کرده است. گرچه هم‌اکنون گفت‌وگوها و تبادل پیام‌ها از طریق کانال‌های متنوع ارتباطی برقرار است اما نهایتا باید اراده سیاسی به این امکان فنی ملحق شود و شاهد بازگشت متعهدانه همه طرف‌ها و مشخصا دولت آمریکا به روند اجرای برجام باشیم.این درحالی‌است که اخیرا علی واعظ و ولی‌رضا نصر در مقاله‌ای که فارین افرز منتشر کرده، پیش‌بینی کرده‌اند که احیای برجام شانسی نداشته و ایران می‌تواند به‌جای آن، با قدرت‌های منطقه‌ای به پیمانی جدید برسد. همان مسیری که در ماه‌های اخیر با وساطت پکن طی و به توافق با ریاض منتهی شده است.

مدل چینی توافق منطقه‌ای
درواقع به نظر می‌رسد غرب اراده کافی برای احیای این توافق ندارد و به‌جای مدل اروپایی برجام، مدل چینی توافق منطقه‌ای در حال پیاده‌سازی است. در مدل دوم، عملا واشنگتن نقشی در سازوکارهای امنیتی و دیپلماتیک نداشته و صرفا می‌تواند مجری درخواست هم‌پیمانان منطقه‌ای خود برای اعطای معافیت‌های تحریمی باشد. یعنی درصورتی‌که آمریکا و اروپا این واقعیت که توافقات جدید منطقه‌ای می‌تواند جایگزین برجام شود را بپذیرند، عملا صادرات نفت ایران به بسیاری از کشورها آزاد شده و پول‌های بلوکه‌شده در کشورهای مختلف هم آزاد می‌شود. البته این نکته را هم نباید نادیده گرفت که سیدابراهیم رئیسی اخیرا تاکید کرده است ایران ترک‌کننده میز مذاکره نبوده و نیست اما چنان‌که معاون سیاسی وزیر خارجه دولت هم در توییتر یادآوری کرد، قرار نیست این وضعیت دائمی باشد و غرب باید خودش را برای اتفاقات تازه آماده کند.

انتهای پیام برجام ۲۰۱۵
یک بار دیگر به اظهارات بدون رتوش سالیوان بازگردیم. در سخنان مشاور امنیت ملی آمریکا پیام‌های مهمی قرار دارد که باید رمزگشایی شود و مهم‌ترین آن‌ مقدمه‌سازی برای گذار از سیاست اعلامی آمریکا برای حل‌وفصل دیپلماتیک پرونده هسته‌ای ایران و ورود به فاز تهدید است. البته اگر برخی گزارش‌ها و خبرهای اخیر رسانه‌های آمریکایی و اروپایی درباره تهدید تروئیکای اروپایی به فعال‌سازی مکانیسم ماشه و بازگرداندن پرونده ایران به شورای امنیت و تحریم‌های سازمان ملل در صورت غنی‌سازی ۹۰ درصدی را در نظر بگیریم، جنس پیام‌های تهدیدآمیز مشاور امنیت ملی آمریکا روشن‌تر می‌شود.با این وضعیت به نظر می‌رسد احیای برجام ۲۰۱۵ چندان امکان‌پذیر نیست اما آنچه باعث شده است که فعلا آمریکا و اروپا بر تقابل با ایران بر سر برنامه هسته‌ای متمرکز نشوند، جنگ اوکراین است که نمی‌خواهند با تمرکز بر پرونده دیگری به روسیه امکان تنفس دهند. ظاهرا آمریکا دوره جدید را دوره تعیین‌تکلیف پرونده‌های منطقه‌ای و جهانی می‌داند که باید با اولویت‌بندی جدیدی در تغییرات فعلی دنبال شود.