گره‌کور ساماندهی کودکان‌کار و خیابان

در تازه‌ترین اقدام نیز اصلاحیه‌ای بر آیین‌نامه اجرایی ماده ۶ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان در قالب یک لایحه به رشته تحریر درآمده که نه‌تن‌ها حسنی بر محاسن قانون نیافزوده بلکه واژه «جمع‌آوری» را به آن سنجاق کرده که محل مناقشه شده است. این لایحه اکنون برای بررسی‌های بیشتر در کمیسیون قضایی مجلس است که، چون روز گذشته تماس‌های ما با چند تن از نمایندگان این کمیسیون بی‌نتیجه ماند، نمی‌توانیم از سرنوشت لایحه گزارشی ارائه دهیم، ولی بااین‌حال می‌توانیم از اختلاف‌نظری بنویسیم که این روز‌ها بر سر ورود پلیس به «جمع‌آوری کودکان کار و خیابان» ایجاد شده، آن هم در شرایطی که این کودکان به تنها چیزی که نیاز ندارند تداوم اختلافات و بر‌زمین ماندن اقدامات است.

طبق قانون، کودک کار طفل یا نوجوانی است که برای ادامه زندگی خود و خانواده مشغول فعالیت در ازای دریافت مزد یا بدون مزد است و این فعالیت به وضعیت مخاطره‌آمیز برای او منجر می‌شود. کودک خیابانی نیز طفل یا نوجوان در معرض خطری است که به علت فقر یا بی‌خانمانی به‌صورت محدود یا نامحدود در خیابان به سر می‌برد اعم از کودکی که هنوز خانواده و سرپناه دارد یا کودکی که خیابان را خانه خود می‌داند. این تعاریف به‌خوبی نشان می‌دهد کودکان کار و خیابان چه وضعیت بغرنجی دارند و تا چه اندازه نیازمند گسترش چتر حمایتی و اعمال حمایت‌های به‌موقع هستند، اما رصد قوانین، طرح‌ها و لوایحی که تابه‌حال در مورد این بخش آسیب‌پذیر جامعه تدوین شده و همچنین نحوه عمل متولیانی که نام‌شان در این متون آمده، بی‌تعارف گویای بر زمین ماندن بسیاری از وظایف و نادیده گرفته‌شدن بسیاری از تکالیف است؛ موضوعی که هرچه زمان بگذرد به عمیق‌تر شدن زخم‌های کودکان کار و خیابان می‌انجامد.

کودکان جمع‌آوری می‌شوند یا نه؟

در اصلاحیه آیین‌نامه ماده ۶ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان که در روز ۲۷ مهر ۱۴۰۱ به امضای معاون اول رئیس‌جمهور رسید، تاکیده شده که در ماده ۲۸ باید کلمه «جمع‌آوری» اضافه شود، واژه‌ای که به جمع‌آوری کودکان کار و خیابان توسط پلیس اشاره دارد. این واژه دقیقا همانی است که محل بحث شده به‌طوری‌که سازمان بهزیستی تاکید دارد منظور از پلیس، پلیس اطفال است که گرچه ضابط قضایی محسوب می‌شود، اما نقش مددکار را ایفا می‌کند، ولی رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران که کارشناس کارکشته حوزه کودکان کار و خیابان است این توضیح را قانع‌کننده نمی‌داند و معتقد است واژه جمع‌آوری، مصداق نقض حقوق کودک است. موضع بهزیستی را محمد نصیری، معاون فرهنگی و امور اجتماعی سازمان بهزیستی کشور در گفتگو با ایسنا شرح می‌دهد و موضع مقابل او را دکتر حسن موسوی‌چلک در گفتگو با جام‌جم. نصیری معتقد است در آیین‌نامه اصلاح‌شده، جمع‌آوری مطرح نیست بلکه به جذب، شناسایی و حمایت از کودکان کار و خیابان اشاره شده است. چلک، اما تاکید دارد که در اصلاحیه، عین واژه جمع‌آوری ذکر شده که رصد این آیین‌نامه توسط ما نیز گفته او را تایید کرد.

نصیری می‌گوید: «تکلیفی که برای پلیس مبنی بر جمع‌آوری در نظر گرفته شده مربوط به زمانی است که کودک در جایی مشاهده شود که ممکن است برای او آسیب‌زا باشد نه این‌که از فردا همه کودکان کار و خیابان جمع‌آوری شوند.» چلک، اما توضیح می‌دهد که «همه کودکان کار و خیابان در مکان‌های مخاطره‌آمیز به‌سر می‌برند تا جایی که گاهی خیابان برای آن‌ها امن‌ترین مکان است.» انتقاد این کارشناس به تاکید اصلاحیه بر جمع‌آوری کودکان این است که آن را «کاری انسانی نمی‌داند و درست به همین دلیل بود که از سال ۷۸ که نگارش قانون در این حوزه آغاز شد کلمه جمع‌آوری حذف و به جذب و شناسایی کودکان کار و خیابان اشاره شد.».

اما چرا جذب و شناسایی بر جمع‌آوری اولویت دارد؟ دکتر چلک در پاسخ به این سؤال ما می‌گوید: «در فرآیند جذب و شناسایی هیچ اجباری در کار نیست بلکه اقدامات حمایتی در اولویت است و فرد به‌صورت داوطلبانه از میان گزینه‌هایی که در اختیارش گذاشته می‌شود دست به انتخاب می‌زند، اما جمع‌آوری مبتنی بر اجبار است درست مثل جمع‌آوری معتادان متجاهر.» گزینه‌هایی که به گفته چلک به کودکان کار و خیابان پیشنهاد می‌شود حضور در مراکز نگهداری ۲۱روزه به‌عنوان مکان‌های موقتی و حضور در مراکز شبه‌خانواده به‌عنوان مکان‌های بلندمدت است که در سال‌های گذشته در کشور کامل یا ناقص اجرا می‌شده است.

ریشه‌های سامان‌نیافتن کودکان کار

فارغ از تشتت آرا بر سر جمع‌آوری شدن یا نشدن کودکان کار و خیابان، مشکل اصلی در این حوزه اجرا نشدن تکالیف قانونی است، موضوعی که چندی قبل محور تحقیقی در مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز قرار گرفت. در این پژوهش ریشه‌های سامان‌نیافتن کودکان کار و خیابان این‌گونه دسته‌بندی شد: «عدم پوشش انواع مختلف کودکان کار و خیابان، غلبه رویکرد جمع‌آوری بر جذب، تقلیل توانمندسازی این کودکان به کمک‌های مالی، غلبه نگاه کوتاه‌مدت به توانمندسازی به‌جای نگاه فرآیندی به پدیده کار کودکان، بی‌تناسبی میان منابع و مسئولیت‌ها، تحت پوشش نبودن کودکان کار اتباع، نبود اجماع در مورد نحوه مواجهه با این کودکان، نبود ارتباط صحیح سازمان‌های مردم‌نهاد با نهاد‌های دولتی و سرانجام، بی‌توجهی به ریشه‌های بروز پدیده کودکان کار و خیابان.» رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران (کسی که سال‌ها در سازمان بهزیستی و مدتی در اداره کل آسیب‌های اجتماعی وزارت رفاه مسئولیت داشته) نیز که با ما گفتگو می‌کرد، توضیح داد که «از گذشته تا امروز دستگاه‌هایی که قانون برای‌شان وظیفه مشخص کرده اساسا به تکالیف‌شان عمل نمی‌کنند و حتی از تعیین نماینده برای شرکت در جلسات امتناع می‌ورزند. در واقع برای ساماندهی کودکان کار و خیابان دغدغه ملی وجود ندارد.» البته موسوی‌چلک تاکید دارد که وقتی شرایط اقتصادی جامعه بد می‌شود و بیش از ۸۰درصد کودکان به واسطه سختی معیشت مشغول به کار می‌شوند راهکاری جز شناسایی‌های به‌موقع و حمایت‌های کارآمد و کافی وجود ندارد.

روزنامه جام جم