پیاده روی اربعین مانور اعتقادی و سیاسی است

عزاداری بر امام حسین و به تبع آن پیاده روی اربعین که در سالهای اخیر رنگ و بوی بیشتری یافته است، یکی از عوامل هویت یابی و هویت سازی شیعیان است. این نکته‌ای است که دکتر سید محمود نجاتی حسینی از آن به عنوان یکی از کارکردهای مهم پیاده روی اربعین اشاره می‌کند.

دکتر سید محمود نجاتی حسینی خراسانی؛ دین پژوه و مدیر گروه دین‌ انجمن انسان شناسی ایران، در گفت وگوی پیش رو به جایگاه رسانه ای اربعین و نقش هویت ساز آن اشاره می‌کند و برای حفظ آثار معنوی این مراسم آیینی پیشنهاداتی ارایه می‌کند که در حفظ سرمایه معنوی عزاداران حسینی مهم است.

چرا پیاده روی اربعین به عنوان یک ظرفیت رسانه‌ای شناخته می‌شود؟

وقتی صحبت از آیین‌های مذهبی و عرفی می‌شود، باید در مورد دانش تخصصی مرتبط با این موضوع یعنی جامعه شناسی و انسان شناسی دینی سخن بگوییم. در دانش انسان شناسی دینی، آیین‌ها مجموعه اعمال و کردار‌های منظمی‌هستند که به زندگی نظم و هویت می‌دهند. تجلی باورها و عواطف و جسم احساسات و عواطف هستند و وجودشان برای زندگی لازم است. آیینهای مذهبی نیز با نمادها و نشانه‌های مذهبی به شکل سازمان یافته و عظیم تر همین کارکرد را دارند.

پرسش این است که چرا این پدیده، ظرفیت رسانه ای دارد؟ هر موضوعی که محسوس و ملموس باشد و تن به رسانه پذیر بودن بدهد می‌تواند در پوشش رسانه‌ای جای داده شود. پوشش رسانه ای موضوعات مهم و عظیم که سطح کیفی و کمی‌متفاوتی دارند، سخت تر خواهد بود. از منظر مطالعات فرهنگی یکی از کارکردهای رسانه‌های دینی پوشش همین باورها و فعالیت‌های دینی است. بنابراین اربعین مثل هر آیین مذهبی از پتانسیل پوشش رسانه‌ای برخوردار است. اما رسانه‌های عمومی ‌و رسانه‌های دینی تا کجا می‌توانند آیینی مانند پیاده روی اربعین را پوشش دهند؟ در این موضوع نوع برداشت و پوشش رسانه‌ها مهم است. زیرا سیاست رسانه و خط و مشی آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

رسانه‌های داخلی و رسمی‌مانند صدا و سیما، روزنامه‌ها و حتی شبکه‌های اجتماعی که طرفدار پیاده روی اربعین هستند، سعی می‌کنند عظمت پیاده روی اربعین را پوشش دهند. در مقابل رسانه‌های سیاسی فارسی زبان خارج از کشور، رسانه‌های شهروند خبرنگار و شبکه‌های اجتماعی مخالف پیاده روی اربعین، پوشش خبری متفاوتی دارند. از منظر مطالعات فرهنگی و رسانه‌ای و به ویژه مطالعات رسانه ای دینی، سیاست رسانه‌ای و پتانسیل خود رسانه و آن پلتفرمی‌که حوادث و مناسک و آیین‌ها را پوشش می‌دهد از جمله پیاده روی اربعین روی نوع پوشش، کمیتش کیفیتش خیلی تاثیرگذار است.

آیا پیاده روی اربعین رسانه است؟

آیین‌های مذهبی هم سه کارکرد مهم دارند؛ تجلی باورهای مذهبی هستند، تجسم عواطف و احساسات باورمندان چه شادی و چه سوگ هستند و مهمتر اینکه آیین‌های مذهبی ازجمله پیاده روی اربعین، محل هویت یابی و هویت سازی اجتماعی و دینی است. آیین‌های مذهبی مانند اربعین که با تشیع گره خورده، موجب تقویت و بازتولید دائمی‌هویت باورمندان می‌شود. سختی‌های راه مانند گرما و کمبود امکانات در مواجهه با احساسات باورمندان نادیده گرفته می‌شود و آنها سعی در اثبات ارادت خود دارند که ما به آن هویت می‌گوییم. در انسان شناسی دینی به این سه کارکرد دین تمرکز جدی دارد زیرا آیین‌ها تجلی باورهای دینی بوده و موجب هویت سازی و هویت یابی باورمندان می‌شود.قطعا. ما معتقدیم از منظر انسان شناسی و جامعه شناسی دین آیین‌های مذهبی مانند پیاده روی اربعین از ظرفیت رسانه پذیری بالایی برخوردار هستند.
آیین‌های مذهبی به یک معنا صامت‌اند و این ما هستیم که آن‌هارا ناطق می‌کنیم. به عبارتی آیین‌های مذهبی منتظرند تا ما در آن‌ها علایق، نیازها، خواسته‌های معنوی وآن جهانی و خلأهای عقیدتی را بخوانیم و آن‌ها را وادار به فرستادن پیام‌های معنوی برای زندگی این جایی و آن جایی کنیم. با این وصف آیین‌های مذهبی مانند پیاده روی اربعین خود پیام هستند و فی نفسه یک رسانه است. رسانه‌ای که از طریق نمادها و نشانه‌های مذهبی پیام آور معانی دینی هستند. به‌همین معنا می‌توان پیاده روی اربعین را چه در شکل خود جوش و مردمی ‌و چه در شکل نهادی، سازمانی و حکومتی نوعی حرکت از سمت حاشیه به سمت متن تلقی کرد. روح و محتوای آیین‌های مذهبی مانند زیارت و اربعین اگر به درستی فهم و اجرا شوند، رسانه ای هستند ماندگار با پیام‌های پایدار.

نکته مهمی‌ که نباید از آن غافل شد اینکه، این‌ما نیستیم که آیین‌های مذهبی را اجرا می‌کنیم بلکه این آیین‌های مذهبی هستند که ما را اجرا می‌کنند. پیاده روی اربعین نیز اگر به درستی اجرا شود نیز چنین پرفورمنسی خواهد داشت. در پرفورمنس مذهبی پیاده روی اربعین می‌توان همایشی چند نسلی را دید. در پیاده روی اربعین طی نیم دهه اخیر ما شاهد حضور گسترده نسل‌های تین‌ایجر، جوان، میان سال و کهنسال در کنار هم هستیم که بسیار قابل تامل است. حضور زنان، خانواه‌ها و حتی شبکه خویشاوندی در پیاده روی اربعین طی چندسال گذشته تا امسال نیز ویژگی دیگر آیین پیاده روی اربعین است که با رسانه‌ای کردن آن می‌توان از ظرفیت هنری و ادبی آن نیز بهره‌مند شد.

رسانه‌ها و به خصوص رسانه دینی در پلتفرم‌های متنوع آن از رادیو و تلویزیون تا شبکه‌های ماهواره ای و تلوبیون و پادکست و حتی روزنامه‌ها و نهایتا اینترنت و شبکه‌های اجتماعی و شهروند خبرنگار باید بتواند برای همه این نسل‌های حاضر در پیاده روی اربعین، پیام‌های نسلی مخصوص را منتقل کند.

پوشش رسانه‌ای تا کجا می‌تواند این باورها و هویت یابی را پوشش دهد؟

واقعا کار سختی است. چرا؟ چون اولا کار رسانه یک کار تکنیکال، ایدئولوژیکال، فنی و هنری است، علیرغم اینکه رسانه در هر پلتفرمی‌ اعم از روزنامه، پلتفرمهای مدرن مثل رادیو و تلویزیون و پلتفرمهای پیشرفته و پست مدرن مثل ماهواره و اینترنت و موبایل و ... ، ژانرهای مختلف رسانه مثل فیلم مذهبی، موسیقی مذهبی، انیمیشن مذهبی و... را وقتی در نظر بگیرید، علیرغم پتانسیلهای طبیعی که دارند، ولی هنگامی‌که میخواهند باورها، عواطف و احساسات و یا هویت یابی و هویت سازی را پوشش بدهند، با موانع جدی روبرو هستند. ماوانع چیست؟ممکن است افراد مدیر از مهارتهای لازم برخوردار نباشند، یا کسانی که می‌خواهند پوشش رسانه‌ای را انجام بدهند مثل کارگردان و... یا خود آن پلتفرم، نمی‌توانند همنوایی و هم سمپاتی با این تجربه ویژه داشته باشند. می‌خواهم بگویم، باوجود این پتانسیل برای رسانه، قطعا با چالش‌هایی مثل چالشهای هنری، تکنیکال یا دیجیکال مواجه هستند. در پوشش رسانه ای این آیین باید به وجوه متعدد و مورد تعهد که ظرفیت رسانه دینی را می‌سازد نیز توجه کرد. مقصود استفاده از ظرفیتهای روشنگری، اطلاع‌رسانی، آموزش، ترویج و تبلیغ، واقع گرایی و خبر رسانی رسانه‌ای برای شناخت واقعیت آیینهای مذهبی و کشف حقیقت آیینهای مذهبی است. برای بالفعل شدن آن باید از همه ژانرهای شعر، تئاتر، فیلم، رمان، انیمیشن، تعزیه، موسیقی‌، بازی‌های کامپیوتری، ویدئوکلیپ، خطابه و گفتگوی دینی برای بازتاب واقعیت و حقیقت ایین‌های مذهبی مانند پیاده روی اربعین به مقصد کربلا بهر مند شد.

آیا می‌توان امیدوار بود که پیاده روی اربعین، خط و مشی جامعه شیعی را در آینده ترسیم کند؟

در بحث تخصصی ژئوپلتیک شیعی یعنی آن فضای سیاستی که زندگی و تجربه زیستی شیعیان را در بر می‌گیرد، در یک فضای سرزمینی می‌تواند به یک اجتماع شیعی از فرهنگ‌های مختلف تبدیل شود. همانطور که می‌دانید ژئوپلتیک شیعی از آسیای میانه و افغانستان شروع می‌شود، بخش‌هایی از هند و پاکستان، یمن، عراق، لبنان و ایران که قطب این ژئوپلتیک شیعی است را شامل می‌شود. هویت یابی و هویت سازی آیین‌های مذهبی فقط برای باورمندان در یک فضای محدود مثلاً مثل ایران یا عراق اتفاق نمی‌افتد بلکه می‌تواند کل ژئوپلتیک شیعی را تحت تاثیر قرار دهد، به همین دلیل در سالهای اخیر تلاش شده است که در ژئوپلتیک شیعی، پیاده روی اربعین گسترش پیدا کند زیرا نوعی لشکرکشی و اردوکشی مذهبی است پیاده روی نوعی مانور مذهبی، عقیدتی و سیاسی است زیرا به این وسیله می‌توان قدرت، توان و پتانسیل عقیدتی - مذهبی ه تشیع را به نمایش گذاشت. بنابراین شاهدیم که پیاده روی اربعین هرسال پررنگ تر و پر جمعیت تر برگزار می‌شود. از نظر من این یک هویت یابی و هویت سازی عقیدتی- سیاسی فراتر از مرزهای ملی است.

پیاده روی اربعین به امری فرا مذهبی و فرا جغرافیایی تبدیل شده است. به گونه ای شاهد حضور اهل سنت و حتی پیروان سایر ادیان در این مراسم هستیم. این مساله مانور بودن این مراسم برای شیعیان را زیر سوال نمی‌برد؟

در مراسم پیاده روی اربعین ما راجع به متن صحبت می‌کنیم و محوریت آن با شیعیان است. پیوستن گروه‌های مذهبی و دینی دیگر به این مراسم بحث دیگری است. در این صورت پیاده روی اربعین یک موضوع بینامتنی و بینامذهبی می‌شود. همانگونه که در مراسم آیینی عاشورا هموطنانی از ارامنه، زرتشتی‌ها و اهل سنت در آن شرکت می‌کنند. به هر صورت پیاده روی اربعین برای تشیع، چه تشیع سیاسی و چه تشیع سنتی، یک مانور عقیدتی و سیاسی است. از این رو رسانه‌های مخالف و منتقد و کسانی که در ایران مخالف سیاسی شدن این آیین هستند، تنها از منظر اعتقادی به آن نگاه می‌کنند اما من معتقدم که پیاده روی اربعین هم ابعاد سیاسی دارد و هم ااعتقادی و آیینی دارد. منتها چالش بزرگی که هست این هست که آن روح و محتوای مذهبی، الهی و آیینی پیاده روی اربعین نباید فدای سیاست ورزی و سیاست بازی و سیاست سازی شود. خطری که معمولا این نوع آیین‌های مذهبی را تهدید می‌کند و باید مراقبت کرد.

پیاده روی اربعین چه پیامی‌ برای جهان امروز ما دارد؟

آیین‌ها بسته به اینکه ما چه پیامی ‌از آنها دریافت کنیم، و بسته به این که دوست داشته باشیم که چه پیامی‌از آن بگیریم به ما پیام می‌دهند. تجسم باورها در آیین‌ها و هویت سازی مهمترین کارکردهای پیاده روی اربعین است. از نظر جامعه شناسی اینکه افراد چه سرمایه فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سطح سوادی دارند پیام را دریافت می‌کنند. افراد با توجه به شرایط و موقعیتی که از منظر جامعه شناسی داند برداشت خود را خواهند داشت ولی با وجود این تفاوتهاهمگی کرد یک محور جمع می‌شوند و آن محور این است که این آیین‌ها بزرگداشت عظمت کار امام حسین(ع) است. شما وقتی در زیارت عاشورا می‌خوانید سلما لمن سالمکم و حرب لمن حاربکم، یعنی من با کسی که با شما در صلح است صلح می‌کنم و با کسی که با شما می‌جنگد در جنگم یعنی اعلام تولی و تبری ست. تولی و تبری اعلام دوستی با دوستان امامت شیعه و اهل بیت و اعلام بیزاری از دشمنان اهل بیت است. می‌توان این پیام را از آیین‌هایی مثل پیاده‌روی اربعین دریافت کرد.
نگرانی جدی که وجود دارد این است که شرکت کنندگان در پیاده روی اربعین بعد از مدتی به زندگی قبلی خود بازگردند چون این آیین‌ها مردم را در یک مقطعی معنوی می‌کند. مساله‌ای در انسان شناسی و جامعه شناسی دینی در مورد آن صحبت می‌شود این است که آیین‌های مذهبی انسان‌ها را از زندگی روزمره به یک زندگی پایدار معنوی سوق می‌دهد. منتها چون مقطعی هستند بعد از اینکه آیین‌ها تمام می‌شوند آدمها به زندگی عادی برمی‌گردند.

چطور می‌توان تاثیر آیین‌ها را در زندگی حفظ کرد؟

اگر آیین‌ها به گونه‌ای اجرا شود که روح غنی معنوی آن حفظ شود تاثیر ماندگارتری خواهد داشت. برای دستیابی به این هدف باید آیین‌ها به الگوی اصلی وفادارتر باشند، روح آن حفظ شود و از خرافات دور شوند. زواید و خس و خاشاکی که معمولا مراسم آیینی را در بر می‌گیرد و خطر است، باید زدوده شود. باید باورهای قرآنی، شیعی و امام حسین(ع) در پیاده روی اربعین تجلی پیدا کند. در تحقق این هدف رسانه‌ها اعم از سنتی یا مدرن نقش مهمی ‌دارند.