۶ دغدغه نخبگانی برای رسیدن به مرجعیت علمی جهانی

در حاشیه‎ این نشست که با حضور برخی اساتید دانشگاه و دانشجویان پسادکتری رشته‌‎های مختلف برگزار شد، دغدغه‎های بسیار مهمی از محیط‎‌‌های علمی و جامعه دانشگاهی مطرح شد که به نظر می‌‎رسد بیان آن در حضور متولیان و مسئولان سازمان‎ها و نهادهای علمی کشور می‌تواند زمینه‌‎ساز فرصتی برای گفتمان و تحلیل باشد.

از آنجا که از تاسیس فدراسیون سرآمدان علمی ایران حدود هفت سال می‌‎گذرد و هدف اولیه آن دستیابی کشور به مرجعیت علمی جهانی بوده است، شاید زمان آن رسیده باشد که مشکلات، کمبودها و نواقص اجرایی که دانشجویان و اساتید در بالاترین سطوح علمی کشور با آن دست‎و‎پنجه نرم می‎کنند، شناسایی‎‌‌شده و برای رفع آنها اقدام شود.

با توجه به اهمیت نیروی متخصص در پیشبرد اهداف توسعه‌ای کشور و خسارات جبران‌ناپذیر مهاجرت نخبگان، شاید وقت آن رسیده پیش از آن که عواقب غیر قابل جبران آن دامان کشور را بگیرد، مسئولان گوش شنوایی برای شنیدن دغدغه‌های این قشر توانمند کشور داشته باشند.

۱- کمبود تجهیزات آزمایشگاهی دانشگاه‌ها

دکتر علیرضا مشفق، هیات علمی گروه فیزیک دانشگاه شریف به اهمیت حمایت مالی و تخصیص بودجه برای سفرهای خارجی اساتید دانشگاه اشاره کرد و گفت: «این سفرها می‌تواند برای کسب ایده‎های نو از کشورهای مختلفی که در زمینه‌های مختلف علمی پیشرفت قابل توجهی داشته‎اند بسیار موثر باشد.» او با تاکید بر این‎که ارزش پول ملی افت کرده ‎است ارتباط با دانشگاه‎های خارجی و سفر و بازدید را لازمه همگام‌شدن با علم روز دانست. از دیگر مواردی که دکتر مشفق و تعدادی از محققان و اساتید به آن اشاره داشتند کمبود برخی لوازم و تجهیزات تخصصی آزمایشگاهی مورد نیاز در رشته‎های مختلف است که باعث شده همه دانشگاه‎های کشور از یکی دو دانشگاهی که تجهیزات خاص را در اختیار دارند تقاضای ارائه خدمات داشته باشند. به این ترتیب زمان دسترسی آنها محدود شده و به دلیل فشردگی برنامه ارائه خدمات با تعویق همراه است. برای مثال دانشگاهی که دستگاه به خصوصی را در اختیار دارد باید به ۱۳۰ دانشگاه خدمات ارائه دهد در حالی که ظرفیت دستگاه و امکان هماهنگی آن با چالش مواجه است.

۲- خطرات بی‌توجهی به علوم پایه و علوم بین رشته‎‌‌‌ای

علوم پایه یکی دیگر از واژگان پر بسامد این نشست بود که از جوانب مختلف مورد بررسی قرار گرفت. دکتر سعید بلالایی، عضو هیات علمی گروه شیمی دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی با تاکید بر این نکته که علوم پایه است که کشور را به فناوری می‎رساند خواستار توجه بیشتر به حوزه‎های مختلف این علوم شد. وی گفت: «توجه به علوم پایه و همین‎طور حوزه‎های بین‎رشته‎ای از ویژگی‎های مهم موسسات و مراکز علمی معتبر دنیا نظیر «لایبنیتز»، «هلمهولتز» و «ماکس پلانک» است و تا زمانی که در نقشه جامع علمی کشور، حوزه‎های بین‎رشته‎ای وجود نداشته باشد حرکت در مسیر رشد فناوری به خوبی صورت نمی‌گیرد.» وی خاطرنشان کرد ‎که بی‌توجهی به علوم پایه خطرات جدی برای کشور خواهد داشت چون بستر رشد و توسعه صنعت و فناوری است.

۳- معضل اسکان، حقوق و بیمه دانشجویان دکتری و پسادکتری

حمایت مالی از دانشجویان دکتری و پسادکتری نیز موضوع دیگری بود که در حاشیه نشست سرآمدان علمی کشور مطرح شد. دکتر علی رمضانی، عضو هیات علمی گروه شیمی دانشگاه زنجان که عنوان سرآمد علمی سال ۹۹ را هم در کارنامه خود دارد، مسأله حمایت مالی از دانشجویان پسادکتری را به طور جدی مطرح کرد و خواستار این شد که متناسب با افزایش تورم، به نیاز مالی پژوهشگران پسا دکتری توجه شود. لزوم توجه به بیمه و تخصیص خوابگاه این دانشجویان از دیگر تقاضاهای اساتید برای دانشجویان پسادکتری بود که در نهایت همه این موارد از نگاه این اساتید، می‎تواند امتیاز و تشویقی برای دانشجویان در عالی‎ترین سطوح علمی دانشگاهی به حساب بیاید و کیفیت فعالیت آنها و نتایج کارهای تخصصی‌شان را بهبود ببخشد. پرواضح است که نتیجه نهایی این حمایت‎ها برای توسعه علمی کشور ارزشمند خواهد بود.

۴- نبود توازن بین تقاضای کشور و جذب دانشجو

تناسب بین پذیرش دانشجوی تحصیلات تکمیلی و تقاضای کشور از دیگر موارد مهمی بود که می‌توان گفت دغدغه جدی بسیاری از اساتید و پژوهشگران حاضر در نشست سرآمدان به حساب می‎آمد. کشور باید هزینه دانشجویی را تامین کند که کیفیت لازم برای ارائه خدمات علمی و فناوری پس از پایان تحصیلات خود را داشته باشد. چکیده بسیاری از نظرات این بود که کشور نیاز ندارد همه دانشجویانش تا مقطع دکتری پیش بروند اما نیاز دارد هرکسی در مقطع تحصیلی خود توان علمی و اجرایی لازم را به دست آورد و بتواند تقاضای کشور را در حوزه خود پاسخ دهد. دکتر سرکار در این خصوص گفت: «متاسفانه شاهد این هستیم که در برخی دانشگاه‎های کشور، بعضی از رشته‎های علوم پایه، ورودی ندارند در حالی که ۲۰ تا ۳۰ استاد برای این رشته‎ها در دانشگاه مشغول به کارند.» مسلما حل چنین مسائلی نیازمند راهکارهایی است که هم نیم‎نگاهی به بحران ورود به رشته‎های علوم پایه در کشور داشته باشد و هم مسأله تقاضای صنعت و بازار را در نظر بگیرد.

۵- کوچ متخصصان به کشورهای پیشرفته

مهاجرت نخبگان در شرایطی که کمبود متخصص در کشور کم‎کم تاثیرات خودش را نشان می‎دهد، می‌تواند آسیب‌های زیادی داشته باشد. دکتر عباسعلی صابری، دانشجوی پسادکترای دانشگاه تهران که به صورت آنلاین و از موسسه ماکس پلانک آلمان در نشست حاضر شده بود، اعتقاد داشت این بسیار دردناک است که دانشجویان برگزیده و پژوهشگران ایرانی که کشور برای رشد و پرورش‌شان هزینه می‌کند، زمانی‎که فرصت شکوفایی‎شان می‌رسد جذب موسسات و مراکز خارجی می‌شوند و از کشور مهاجرت می‌کنند. علت اصلی این امر حمایت‌نشدن دانشجویان تحصیلات تکمیلی است که آنها را بی‌انگیزه کرده و زمینه خروجشان را فراهم می‎کند. از دیگر معضلاتی که در همین زمینه و از زبان اساتید مختلف حاضر در نشست مطرح شد، بحران مهاجرت اعضای هیات علمی دانشگاه‎های معتبر بود که به دلیل ناامیدی از وضعیت علمی کشور، تخصیص بودجه ناکافی برای پژوهش‎ و آزمایش و معضلات دیگر مهاجرت کرده و به کشورهایی با امکانات بیشتر و بهتر می‎روند تا بتوانند اثرگذاری علمی جدی‎تری داشته باشند. این مسأله به تدریج ایران را از حضور متخصصان خالی می‎کند و تبعات زیادی در ۱۰سال آینده خواهد داشت.

۶- جای خالی بهره‌گیری از سرآمدان علمی در رفع چالش‌های کشور

شناسایی و انتخاب سرآمدان علمی فارغ از جنبه تشویقی و هدیه نقدی آن می‎تواند جنبه‎های تاثیر‎گذار دیگری در علم و صنعت کشور داشته باشد. با توجه به این که در حاشیه نشست، برخی اساتید از مشکلاتی که بر سر راه جذب و استخدام دانشجویان پسادکتری گله داشتند، به نظر می‎رسد شاید اولین اقدام حمایتی و موثر برای حفظ این افراد در کشور، فراهم‌کردن فرصت شغلی درخور و بهره‎گیری از آنها در حل چالش‎های کشور باشد. طبعا همه محققان ایرانی که به عنوان سرآمد علمی انتخاب می‌شوند تمایل دارند کشور را در زمینه تخصص خود یاری دهند و در توسعه آن نقش داشته باشند. اما سؤال اینجاست که آیا بدنه دولت، بستری برای ارتباط بهتر این متخصصان با بخش‎های اجرایی و صنعت فراهم می‌کند؟ دکتر سرکار در پاسخ به این سؤال جام‎جم معتقد است افراد علمی باید در محیط علمی باقی بمانند چون کار اصلی و توانمندی‎شان در این حوزه است. اما از آنجا که بسیاری از نیازهای کشور با پیشرفت‎های علمی دانشگاهی و توانمندی فناورانه دانشجویان قابل حل است شاید ارتباط بیشتر دولت با این متخصصان و واگذاری برخی تصمیم‎ها در حوزه توسعه صنایع مختلف به آنها بتواند زمینه را برای تولیدات بیشتر و اقتصاد پویاتر فراهم آورد.

برگزیدگان هفتمین دوره انتخاب سرآمدان علمی

انتخاب سرآمدان علمی کشور بر اساس فعالیت‌های سه سال گذشته افراد متخصص و موسسات علمی و دانشگاهی کشور انجام شده است. برگزیدگان امسال در بخش موسسات علمی و دانشگاه‌های، دانشگاه صنعتی شریف، پژوهشگاه دانش‌های بنیادی، دانشگاه تربیت مدرس و افراد سرآمد علمی، دکتر علی مرسلی از دانشگاه تربیت مدرس، دکتر سید حامد ابوطالبی از پژوهشگاه دانش‌های بنیادی و دکتر محمد علی شهبازی از دانشگاه زنجان بودند.