خانمی که شما باشید*

برای ما حضور زنان در تلویزیون و اجرای تلویزیونی امری کاملا بدیهی است، اما تلاش برای کنکاش در موضوعی که به نظر بدیهی می‌رسد در حداقل‌ترین صورت باعث می‌شود ابعاد جدیدی از آن بر ما آشکار شود. ابعاد جدیدی که اگر از آنها نترسیم احتمالا راهکارهای زیادی را پیش پایمان قرار خواهد داد. در مورد حضور نیافتن زنان در جعبه جادویی، دو مدل رویکرد وجود دارد که یکی شان در اولین نگاه در تطبیق با مسائل دیگر منفی به نظر می رسد اما روی دگیر ماجرا مثبت است:
1ـ زنانگی،حامل جذابیت‌هایی است و جذابیت‌های زنانه وجلوه گری در رسانه ها اتفاق مطلوبی نیست
2ـ خلق جذابیت، کار اساسی برنامه، برنامه ساز و دوربین برنامه است و اگر این ها کار خود را درست انجام ندهند، عوامل جذابیت بخش دیگر کارکردی نخواهند داشت

مهارت، مقدم بر جنسیت
با استدال اول عدم حضور زنان است که بدیهی به نظر می رسد اما خوشبختانه یک قرن از اختراع دوربین می‌گذرد و حالا راحت‌تر می‌توانیم مبتنی بر تجربیات جهانی درک کنیم که «جذابیت»، امری بسیط نیست و حتی یک زن با ویژگی‌های بالقوه متناسب می‌تواند جذابیت را معطوف به مهارت‌های حرفه‌ای اجرا کند. تجربه جهان غرب و رسانه‌هایش که گاهی نگاه ابزاری نسبت به زن ها دارند ثابت کرده اگر نگاه به انسان، در محدوده مفهوم زیبایی خصوصا از نوع جنسی باشد، چندان تفاوتی میان مرد و زن نیست به‌جز این که زن، راحت‌تر به کار این نوع نگاه می‌آید. در مقابل تجربه 40 سال سینما و تلویزیون ایران و برخی دیگر از کشورهای اسلامی هم ثابت کرده، زن در محدوده حجاب اسلامی، برای خودش و جامعه مصونیت می‌آفریند و همه را قانع می‌کند که به او نگاهی بیش از یک فعال در حرفه رسانه نداشته باشند. اما صبر کنید! در این صورت سوالات جسورانه دیگری پیش می‌آیند که شاید اوضاع را به لحاظ جنسیتی بدتر هم بکنند! چرا مجریان زن صداوسیما، کم‌فروغ‌تر و ضعیف‌تر از مجریان مرد آن ظاهر شده‌اند؟
تفکیک جنسیتی در فرم‌های تلویزیونی
هنوز هم در شبکه‌های تلویزیونی مهم جهان، «late night»ها یا همان برنامه‌های گفت‌وگومحور شبانه که فرم و استایل خاصی از تاک‌شوها را پیش‌روی مخاطب قرار می‌دهند، فرمتی مردانه دارند و اکثر قریب به اتفاق مجریان‌شان، مرد هستند. در مقابل «daytime talk show»ها یا برنامه‌های گفت‌وگومحوری که غالبا حدود ظهر یا عصر اجرا می‌شوند، آن قدر زنانه‌اند که روی ابعاد فمینیستی فرمت‌شان، بررسی‌های آکادمیک و غیرآکادمیک زیادی انجام شده و بهتر است دقت کنیم که این شکل از تفکیک جنسیتی شاید ناخواسته، در کشورهایی صورت پذیرفته که منادی شعار فمینیستی «برابری زن و مرد» هستند اما هنوز هم کار را برای زنی که بخواهد یک تاک‌شوی شبانه اجرا کند، سخت و جا را برایش تنگ می‌کنند؛ طرفه این که مخاطب هم چندان میلی ندارد از آن قاعده ذهنی عبور کند و به زور به کمدی محدود و بی‌مزه یک زن در گفت‌وگو با افراد مشهور بخندد یا مردان نچسب را در اجرای متناسب با ظاهر برنامه‌های برنامه های زرد خارجی بپذیرد.
مجریان و جزئیاتی دیگر
تلویزیون ما در شرایط فعلی با نقطه ایده آل فاصله دارد و برای رسیدن به آن نقطه باید به مسیر اصلی خودش بازگردد. اگر تلویزیون مسیر درست خودش پیدا کند و پیش بگیرد، هیچ‌وقت مبتلا به مسائلی از این قبیل نمی شود که نیازی به طرح و بررسی‌شان باشد، اما دست‌کم در این شرایط این مسئله روشن است که میان ‌گونه‌ها و فرم‌ها و سبک‌های برنامه‌های تلویزیونی با تربیت مجریان، ارتباطی وجود دارد و یکی از مسائل مرتبط با تربیت مجریان، جنسیت است. زمانی «جنسیت»، مساله‌ساز می‌شود که «مهارت» به محاق می‌رود و مهارت‌ها شکل نمی‌گیرند مگر این که در سایه آموزش و تربیت متناسب قرار بگیرند و تربیت مجریان مناسب تحقق نمی‌پذیرد مگر این که گونه‌ها، فرم‌ها و سبک‌های مختلف برنامه‌های تلویزیونی، این نیاز و ضرورت را به برنامه‌سازان القا کنند که برای انتخاب مجری، چیزهایی بیش از چهره و لحن جسورانه جلوی دوربین لازم است.
غفلت پژوهشی
این سال‌ها زنان در تلویزیون ایران، اجرا در فرم‌های مختلفی را تجربه کرده‌اند؛ اجراهای دونفره با مردان در برنامه‌های صبحگاهی و عصرگاهی، از راحله امینیان گرفته تا ژیلا صادقی، اجرای برنامه‌های گفت‌وگومحور در سبک‌های مختلف از ندا ملکی گرفته تا آزاده نامداری، گویندگی خبر و گرداندن میزگردهای خبری از فضه‌سادات حسینی گرفته تا المیرا شریفی‌مقدم، و اجرای برنامه‌های جوان و نوجوان و کودک از مژده لواسانی گرفته تا ملیکا زارعی. این طیف گسترده از مشارکت زنان در اجراهای تلویزیونی، قطعا موضوعی است که باید تاکنون به عنوان محملی ارزشمند برای طرح مباحث رسانه و جنسیت و اسلام، دست‌مایه تحقیقات دانشگاهی و ایراد توری‌های رسانه‌ای قرار می‌گرفته، اما طبق معمول در فقدان دغدغه‌مندی اصحاب دانشگاه، به نظر نمی‌رسد که خود صداوسیما هم شناخت و درکی از ارزش‌های این تجربیات داشته باشد.

کم‌فروغی زنان یا شلختگی در برنامه‌سازی؟

این فقدان خودشناسی، یکی از مهم‌ترین علت‌های کم‌فروغ شدن زنان در اجراهای تلویزیونی، نسبت به مردان است. واقعیت این است که هنوز کسی نمی‌داند چرا باید از یک زن برای اجرای یک برنامه تلویزیونی استفاده کرد؟ بهترین برنامه‌سازان به ارتباط موضوعی «زنان برای زنان» فکر می‌کنند و سایرین هم یا اعتقادی به این شکل از تفکیک جنسیتی ندارند یا ترجیح می‌دهند اینقدر دغدغه مند و موشکافانه به استفاده از مجریان زن نپردازند و به شکل مرسومی که سال ها است در رسانه مرسوم است از زنان برای اجرا استفاده کنند. این اتفاق در شرایطی رخ می دهد که کمتر برنامه ای در رسانه های ما مخصوص اجرای زنان طراحی شده و حضور یک زن در استودیو به لحاظ ماهوی و ساختاری اهمیت داشته باشد. تا وقتی برنامه ساز ها به این سمت حرکت نکنند از پتاسیل واقعی زنان در برنامه سازی و اجرا نمی شود استفاده کرد.
در چنین اوضاعی بد نیست مکررا این سوال بدیهی و هنوزهم‌جسورانه را از برنامه‌سازان بپرسیم: اصلا چرا از زنان برای اجرا استفاده می‌کنید؟

فاطمه ترکاشوند
خبرنگار