بعضی‌ هنرمندان منتظر شکست ایران بودند!

هشت سال دفاع مقدس! روزهایی که برای شنیدن هر خبری از آخرین وضعیت جنگ و جنگ زدگان راهی جز تلویزیون و رادیو نبود تا تسکین یا تلاطمی بر دل منتظران خارج از فضای جنگ باشد.

در همین راستا و در پی مرور خاطرات جنگ و تاثیر صدا و سیما در زمان جنگ، با محمد هاشمی رفسنجانی که در زمان جنگ و از سال 1360 تا 1372 رئیس سازمان صداوسیما بود به گفت‌وگو نشستیم تا خاطرات آن زمان و چالش‌های پیش روی رسانه ملی در آن سال‌ها را مرور کنیم.

به نظر شما در زمان وقوع جنگ، وظیفه تلویزیون و رادیو چه بود و چه میزان روی مردم اثر می‌گذاشت؟
جنگ اوایل انقلاب بود و سازمان صداوسیما در آن زمان شرایط حساس و خاصی داشت؛ ما در آن زمان دو کانال تلویزیونی بیشتر نداشتیم و پوشش تلویزیونی هم در شبکه دو 40 درصد و شبکه یک حدود 60 درصد بود که پوشش کامل هم در این شبکه‌ها وجود نداشت، علاوه بر آن که ساعات برنامه هم محدود بود.

در واقع رسانه‌ای که در زمان جنگ همه‌جانبه در خدمت مردم بود رادیو بود. زمانی که وضعیت قرمز می‌شد یا ساعاتی برق نداشتیم رادیو در همه جا در دسترس بود. نقش اصلی اطلاع‌رسانی در زمان جنگ بر عهده رادیو و در چند محور بسیار موثر، در خدمت جنگ بود.

یکی از آن محورها این بود که چرا دشمن جنگ را به ما تحمیل کرده و لزوم دفاع در برابر دشمن چیست؟ جنگ ما جنگی تحمیلی بود، ولی دفاع آن دفاعی مقدس و تبیین این مساله از نظر شرعی و حیثیتی واجب بود و رادیو در این زمینه نقش پررنگی داشت.

سخنرانی‌های امام خمینی(ره) در زمان جنگ برای مردم بسیار تعیین‌کننده بود و بر همین اساس در چند نوبت در زمان پخش برنامه‌ها از فرمایشات امام استفاده می‌کردیم که در مردم روحیه مقاومت و روحیه لزوم دفاع را تقویت می‌کرد و در نهایت شاهد مشارکت همه‌جانبه مردم در زمان جنگ بودیم.

صداو‌سیما در چه زمینه‌هایی مشارکت داشت؟

به طور مثال برای مشارکت در جمع‌آوری وسایل مورد نیاز افراد حاضر در جنگ که با اطلاع‌رسانی ما، بسیاری از خانم‌ها مایحتاج مورد نیاز را از منازل خود به پایگاه‌ها می‌آوردند یا زمانی که جبهه نیاز به نیرو داشت، صداوسیما با شیوه‌های تبلیغاتی لزوم حضور در جبهه را با توجه به هدایتی که امام خمینی(ره) داشت، تبلیغ می‌کرد و جوانان در جنگ حضور پیدا می‌کردند، به طوری که ما اگر دو یا سه روز اعلام می‌کردیم جبهه‌ها نیاز به نیرو دارد، فرماندهان نظامی به ما می‌گفتند دیگر تبلیغ نکنید، چون دیگر ظرفیت پذیرش نداریم. همچنین زمانی که در جبهه پیروزی به دست می‌آمد، اخبار جبهه را خبرنگاران صداو سیما که در آن جا مستقر بودند به اطلاع مردم می‌رساندند و مردم نسبت به اتفاقات جبهه آگاهی پیدا می‌کردند. این همراهی که رسانه و به‌خصوص رادیو با جبهه داشت، شرایط جبهه و کشور را ویژه کرده بود. همچنین زمانی که قرار بود دشمن به نقطه‌ای حمله کند از طریق صداوسیما اطلاع‌رسانی می‌شد و آژیر قرمز کشیده شده و مردم به پناهگاه می‌رفتند و در پناهگاه هم رادیو را با خود می‌بردند. می‌توان گفت صداوسیما پل ارتباطی بین مردم از جهت اطلاع‌رسانی و ضرورت حضور در صحنه و دفاع از کشور بود.

برای کمک به رزمندگان و جمع‌آوری کمک‌ها از چه راه‌هایی استفاده می‌کردید؟

در آن زمان گروه‌هایی اعتقاد مذهبی نداشتند، ولی زمانی که امام‌(ره) طی سخنرانی‌هایی کمک کردن را واجب اعلام می‌کردند، حتی این افراد لازم می‌دانستند به عنوان جهاد که یکی از فروع دین ماست، به رزمندگان کمک کنند، افراد مذهبی هم که کمک را واجب می‌دانستند در این عرصه کمک می‌کردند و این فرهنگ کمک از طریق رسانه در جامعه فراگیر می‌شد.اما متاسفانه با کمبود همکاری هنرمندان در زمینه برنامه‌سازی به دلیل رسوب تفکرات ناشی از فرهنگ رژیم طاغوت مواجه بودیم.

شما برای گویندگان اخبار و خبرنگاران در زمان جنگ آموزش‌های خاصی داشتید؟

در زمان عملیات‌ خبرنگارانی از صداوسیما در خط مقدم حضور داشتند و ما تعداد زیادی مجروح و شهید و آزاده در این زمینه دادیم که آنها هم توجیهی در این زمینه نداشتند،اما اگر کل سازمان را بخواهیم در نظر بگیریم، بعد از پیروزی انقلاب در جامعه هنری و رسانه‌ای ما تغییراتی به وجود آمد، چون قبل از انقلاب بیشتر کسانی که در رادیو و تلویزیون کار می‌کردند و برنامه می‌ساختند تابع رژیم شاهنشاهی بودند و سیاست‌های آنها را اعمال می‌کردند و به همین دلیل در اوایل پیروزی انقلاب در زمینه هنرمند، شاعر، برنامه‌ساز و کارگردان مشکلاتی داشتیم و بسیاری از افراد بر این باور بودند نظام نوپای جمهوری اسلامی در نهایت شکست خواهد خورد، پس لزومی بر همکاری خود با ما نمی‌دیدند و دلیل آن هم این بود که رقیب را به دلیل حمایت‌های کشورهای خارجی از صدام بسیار پر قدرت می‌دیدند.

رسانه‌های خارجی در زمان جنگ چگونه بودند؟

75 رادیو در سراسر کشور پشت صدام جمع شده بودند و با زبان فارسی علیه ایران تبلیغ می‌کردند. به همین دلیل کسانی که قبل از انقلاب با حکومت شاهنشاهی بودند، تصور می‌کردند که رژیم اسلامی به‌زودی سقوط می‌کند. صدام زمانی که به ایران حمله کرد، در بغداد خبرنگاران از او سؤال کردند که برنامه آینده چیست و او گفت هفته آینده در تهران مصاحبه خواهم کرد، چون تصور او این بود طی یک هفته ایران را به زانو در می‌آورد. به همین دلیل شرایط به‌گونه‌ای نبود که بتوانیم از بعضی افراد برای مسائل سیاسی و اعتقادی استفاده کنیم که بخواهند با ما همکاری کنند، چون عقیده آنها این بود که به زودی نظام
از بین می‌رود!

از کنار کشیدن برخی هنرمندان برای همکاری خاطره‌ای دارید؟

به طور مثال سریالی با نام «جاده ابریشم» در زمان شاه طراحی شده بود که سناریو آن را مرحوم علی حاتمی نوشته بود و می‌خواست آن را بسازد. در جاده ابریشم رضاشاه برجسته‌سازی شده بود و زمانی که فیلمنامه آن را به صداوسیما آوردند و من مطالعه کردم، به علی حاتمی گفتم این برای ما قابل ساخت نیست و باید تغییراتی پیدا کند. علی حاتمی در پاسخ به من گفت من این فیلمنامه را در زمان شاه نوشتم، در زمان شما می‌سازم و در حکومت بعدی آن را پخش می‌کنم! تصور این که حکومت جمهوری اسلامی تا یک سال آینده هم بتواند پابرجا باشد هم نبود و چون قدرت‌های بزرگ هم پشت‌سر صدام بودند، این قطعیت برای افراد پیش می‌آمد که اگر محمدرضا شاه هم مجدد شاه نشد، پسرش را برمی گردانند. بنابراین این شرایط تاثیر خوبی بر جامعه و صداوسیما نداشت. ما زمانی که گروه‌های برنامه ساز را که حدود 15 گروه بود چیدمان کردیم، برای گروه‌های هنری داوطلب زیاد داشتیم، ولی در زمینه‌های سیاسی داوطلب زیاد نداشتیم که با ما همکاری کنند. شرایط ما برای استفاده از نیرو‌های انسانی، توانا و ماهر شرایط خوبی نبود و ما از نیروهای انقلابی استفاده می‌کردیم که به‌دلیل تازه‌کار بودن کیفیت کافی به معنای هنری نداشتند. البته با اعمال مدیریت صحیح و خوب توانستیم در این زمینه هم موفق شویم.

چه خاطره‌ای از ریاست صداو سیما در جنگ دارید؟

خاطرات زیاد و بیشتر آنها خاطراتی تلخ است. از خاطرات شیرین می‌توان به زمان آزادی خرمشهر اشاره کرد. زمانی که خرمشهر آزاد شد و گوینده خبر که آقای کریمی سه بار اعلام کرد «ملت شریف ایران توجه فرمایید؛ خرمشهر؛ خونین شهر آزاد شد» کل کشور به هیجان آمد. مخصوصا آن که گزارش‌ها اعلام کرد 50 هزار نفر از نیروهای عراقی به اسارت در آمدند، از مواردی بود که بسیار خاطرات شیرینی است یا عقب‌نشینی دشمن از مرزها خبرهای بسیار خوبی بود. ولی در عین حال شهید شدن بسیار از خبرنگاران و مهندسان خبره که در خط مقدم به شهادت می‌رسیدند و خبرهای آنها به ما می‌رسید، خبرهای بسیار تلخی بود.

این که در زمان جنگ و با آن سختی‌ها ریاست صداوسیما را به‌عهده داشتید پشیمان نیستید؟

نه؛ فکر می‌کنم اگر یک کار خوب انجام دادم که ذخیره آخرتم هم می‌تواند باشد خدمت در صداو‌سیما در دوران جنگ است. در کار اخلاص واقعی وجود داشت و ما معتقد بودیم انقلاب ما یک انقلاب عاشورایی و پیرو راه امام حسین(ع) است و کار ما یعنی رسانه، کاری زینبی است و همین‌طور که حضرت زینب توانستند قیام امام حسین(ع) را معرفی و به مردم بشناسانند، وظیفه ما هم این است که قیام و انقلاب مردم ایران را به گوش همگان برسانیم و به آن افتخار می‌کنیم و آرزو دارم در درگاه خداوند مقبول شود و اگر ذخیره آخرتی وجود دارد همین خدماتی است که در آن زمان انجام دادم.

جام جم - زهرا دمزآبادی