کاربران فعال، شهروندان پویا

کاربران امروز فضای مجازی که به نوعی شهروندان آن محسوب می‌شوند، برخلاف سال‌های گذشته دیگر افرادی منفعل نیستند. این کاربران گویی که خود با این فضا رشد کرده‌اند، همراه با گسترش همه‌روزه‌اش پویاتر شده‌ و امروز به شهروندانی فعال و کنشگر‌ تبدیل شده‌اند. اتفاقی که شماری از کارشناسان ارتباطات آن را مثبت ارزیابی ‌کرده و عده‌ای هم از تبعاتش می‌گویند.

گفتمان تعامل در فضای مجازی

دکتر افسانه مظفری معتقد است: فضای مجازی با پدید آوردن شبکه‌های اجتماعی، کاربران را از آن ارتباط یکسویه پیشین جدا کرده و برخلاف گذشته که کاربران در آن فضا هیچ تعاملی نداشتند، اکنون با به ‌وجود آمدن این ارتباطات جدید، توانسته‌اند جریان‌ساز شوند. کاربران فضاهای مجازی امروزه برای خود کانال‌ها و گروه‌های گوناگونی تشکیل می‌دهند و مدام با هم درحال تعامل‌هستند و تاثیرش به حدی بوده که رسانه‌های سنتی هم سعی کرده‌اند از طریق این فضا به تعامل روی بیاورند و با مخاطبانشان در ارتباط باشند.

این مدرس ارتباطات ادامه می‌دهد: مشاهدات امروز فضای مجازی، ما را به این نتیجه می‌رساند که بتوانیم بگوییم رفتار کاربران این فضا تا حدی تغییر یافته و این تغییر از جهاتی هم خوب است. امروزه گفتمان تعامل ایجاد شده، کاربران می‌توانند نظرات خود را راحت‌تر از قبل ابراز کنند و به پرسشگری بپردازند. در کنار این مقوله البته باید تهمت‌ها و شایعات را که راحت‌تر از گذشته منتشر می‌شود هم در نظر داشته باشیم و فکری به حالش کنیم.

مظفری با ارزیابی رفتارهای کاربران در قبال اتفاقاتی چون گم شدن کودکان یا دیگر اتفاقات اجتماعی خاطرنشان می‌کند: شبکه‌های اجتماعی تازه در ایران فراگیر شده‌اند و مسلما با توجه به تازه بودنشان هنوز تب‌وتاب خاص خود را دارند. با وجود این فکر می‌کنم چنانچه بهره‌برداری درستی صورت بگیرد و بتوانیم این شبکه‌ها را در مسیر درست قرار بدهیم، بسیج عمومی در جامعه رقم خواهد خورد و این اتفاق خوبی است.

سونامی فراگیر

دکتر علیرضا چابک‌رو، پژوهشگر عرصه ارتباطات معتقد است: حضور در شبکه‌های اجتماعی و استفاده از آن، بحثی است که چه قبول داشته باشیم و چه نه در جامعه وجود دارد و نوعی سونامی شده که همه در معرضش قرار داریم. عده‌ای بحق معتقدند که فضای مجازی نمی‌تواند پاسخگوی تمام ابعاد زندگی واقعی باشد؛ عده‌ای از کارشناسان اسم این فضا را زندگی دوم گذاشته‌اند و واقعیت همین است؛ یعنی با زندگی اولیه و اصلی‌مان فرق می‌کند.

وی می‌افزاید: همه ما کاربران فضای مجازی در معرض تغییر زندگی‌هایمان در مواجهه با این فضا قرار داریم. فضای مجازی حتی گرایش‌های درونی ما را هم تغییر می‌دهد و باعث می‌شود تمایلات و افکار جدیدی در وجودمان شکل بگیرد.

این پژوهشگر با اشاره به فعال بودن کاربران امروز فضای مجازی و کنشگر بودن‌شان در جریان رویدادهای اجتماعی، تصریح می‌کند: نمی‌توان این اتفاقات خوب و جریان‌ساز اجتماعی را منکر شد. با این حال گرفتاری اصلی، ورود لجام‌گسیخته این فضای مجازی به تمام جنبه‌های زندگی کاربران است. کاربران امروز فضای مجازی نسبت به وقایع اجتماعی حساس شده‌اند و این حساسیت بد نیست، اما بعد از مدتی ایجاد یکنواختی می‌کند و اگر می‌خواهید که نسبت به واقعه‌ای دوباره ایجاد حساسیت کنید، باید شدتش را افزایش دهید تا در کاربران واکنش برانگیزد و اثر کند.

پویایی کاربران

دکتر وحیده ترزمی‌نژاد، مدرس ارتباطات هم کنشگری و فعال بودن کاربران را در فضای مجازی اتفاقی مثبت تلقی کرده و به لحاظ اجتماعی تاثیرگذار می‌داند.

وی می‌گوید: مخاطبان امروز فضای مجازی با این حجم فناوری که در اختیار دارند، دیگر منفعل نیستند و به مخاطبانی پویا در قبال اخبار و اتفاقات روز جامعه تبدیل شده‌اند. وی می‌افزاید: کاربران امروز دیگر فقط به یک کانال یا منبع خبری متکی نیستند و خود به تنهایی صحت اخبار دریافتی‌شان را از منابع مختلف چک می‌کنند. به همین دلیل می‌بینیم که آگاهی‌شان افزایش یافته و واکنش‌هایشان هم سریع‌تر و پویاتر شده و حتی به منزله منتقدان اخبار تبدیل شده‌اند. مخاطبان امروز ما روز به روز کسب تجربه می‌کنند و هرچه می‌گذرد، اطلاعات و آگاهی‌هایشان هم بیشتر می‌شود. به همین علت می‌توان پیش‌بینی کرد که در ادامه این روند، آگاهی‌های کاربران از مسائل روز جامعه هم بالاتر رود و بتوانند بر جریان‌های روز اجتماعی تاثیر بگذارند. هرچه جامعه جلوتر می‌رود، شکل این تاثیرات قابل مشاهده‌تر می‌شود و در آن زمان شاهد تاثیرات اصلی افکار عمومی بر مناسبات اجتماعی هم خواهیم بود.

به عقیده ترزمی‌نژاد، این واقعه البته در کنار ابعاد مختلف مثبتش می‌تواند تبعات منفی هم داشته باشد. وی خاطرنشان می‌کند: خیلی وقت‌ها خبری در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شود و ما خیلی زود آن را در گروه‌های دیگر هم پخش می‌کنیم و به اطلاع دوستان و آشنایانمان می‌رسانیم. اما گاهی خبرهایی را هم می‌بینیم که عموما مرتبط با سلامت هستند و پایه و اساس محکمی ندارند و ممکن است در جامعه ایجاد ترس و وحشت کنند. اتفاقی که آرامش جامعه را برهم می‌ریزد و باعث نگرانی کاربران می‌شود. در چنین شرایطی که شاهد انبوه اطلاعات در جامعه هستیم، باید حواسمان به انتشار اخبار درست هم باشد و ناخواسته به شایعات و اخبار نادرست دامن نزنیم.

زهرا غفاری