باورها و آیین‌ها در قامت درختان مقدس

اگرچه درخت در مقام توتم در زمان‌هایی ستایش شده است، اما در بررسی خرده فرهنگ‌های ایرانی در اقصی نقاط کشور درخصوص باورها و آیین‌هایشان نشان می‌دهد به رغم برخی تفاوت‌ها و اندکی افراط و تفریط در هیچ‌جا درخت در حکم توتم یا رب النوع به اعتبار خود مورد ستایش نیست.

کلمه شجر، 27 مرتبه در آیات قرآن کریم به کار رفته است. در قرآن کریم وجود درختان به عنوان نشانه الهی مطرح می‌شود.

شجره طیبه و شجره خبیثه، شجره ملعونه و درختان مادی از انواع درختانی است که در قرآن کریم از آنها نام برده شده است.

درختان مقدس شامل درختان قدمگاه، زیارتگاه و بیشه‌های مقدس می‌شود که می‌توان آنها را به سه قسم دارمزار، دارمراد و پیردار تقسیم کرد که دارمزار شامل درختان در کنار امامزاده‌ها و اماکن مقدس می‌شود که بیشتر این درختان از نوع چنار، سرو، راغداغان و بلوط است.

این درختان گرچه به علت دیرزیست‌بودن،‌ تنومندی، ارتفاع و سایه‌گستری و همجواری با اماکن مقدس دارای احترام ویژه هستند، اما مهم‌تر از آن آمیخته شدن با باورها، افسانه‌ها و اساطیر، جذبه رمزینه و نماد داشتن اهمیت آنها را دوچندان کرده است.

این درختان آیینه تمام نمای باورها، آیین‌ها، مناسک و خرده‌فرهنگ‌های ایران هستند و گردآوری مجموعه باورهای مردمی درباره آنها می‌تواند زوایای ارزشمندی از فرهنگ ایرانی را نمایان کند.

درختان مقدس عموما ذخایر ژنتیک ارزشمندی از گونه‌های مقاوم درختان هستند که در صورت مطالعه موردی این درختان می‌توان بررسی‌های ژنتیک و اکولوژیک را به انجام رسانده و نتایجی ارزشمند کسب کرد.

وجود 40 درخت کهنسال در ایران که برخی از آنها مانند سرو ابرقو جزو کهنسال‌ترین درختان جهان محسوب می‌شوند و نیز وجود باورها و آیین‌های مردمی به این درختان ظرفیتی بسیار بزرگ برای گردشگران داخلی و خارجی و صنعت اکوتوریسم داده که تاکنون از آن بهره‌ای گرفته نشده است.

درختان مقدس از وجوه مختلف اهمیتی ویژه دارند، ولی به هر حال باید با فرهنگ‌سازی و روشنگری، از پاره‌ای خرافات نیز که درباره برخی از این درختان شکل گرفته، پرهیز کرد.

دکتر وحیده بهرامی

مهندس منابع طبیعی