
بنا بر سنتی که از زمان پادشاهی فتحعلیشاه به بعد در دربار قاجار معمول شد، تبریز دربار ولیعهد و محل آموزش و تربیت پادشاهان آینده شناخته شد و همواره گروهی از رجال کاردان و مدبر، به ولیعهد آموزش و مشاوره میدادند. موقعیت تبریز سبب شده بود بسیاری از مظاهر جدید غربی ـ چون چاپخانه، راهآهن، بانک و مدارس جدید ـ نخست در آن شهر یا پس از تهران در آنجا تأسیس شود.
پس از اشغال قفقاز توسط قوای نظامی روسیه، علمای شیعه ایران و عراق طی دو جنگ ایران با آن کشور، فتاوای جهاد صادر کردند. در آخرین سال جنگ اول (1228ق)، به خواهش عباس میرزا قاجار، ولیعهد و فرمانده سپاه ایران، علمای بزرگ شیعه ایران و عراق فتاوا و رسالههای جهادی در لزوم جهاد با روسها نوشتند که از جمله آنان حاج میرزا یوسف مجتهد تبریزی بود.
در جنگ دوم، سیدمحمد طباطبایی ـ که به مجاهد معروف شد ـ ضمن صدور فتوای جهاد بر ضد روسیه، برای ترغیب مردم ایران و تقویت دولت قاجار در جنگ با دشمن، در شوال سال 1241ق، به ایران آمد و طی نامههایی به علمای ایران، آنان را به حضور در جنگ، همراه با رزمندگان دعوت کرد. در اندک مدتی دهها نفر از علمای سراسر کشور و از جمله آذربایجان به او پیوستند و در جبهههای جنگ حضور یافتند که از جمله آنان حاج میرزا(ملا) احمد مجتهد تبریزی بود.
در سال 1273ق که دولت ایران به منظور سرکوب شورشیان، به هرات ـ که بخشی از سرزمین ایران و دروازه هندوستان محسوب میشد ـ لشکر کشید و شهر را در محاصره گرفت، دولت انگلیس برای انصراف ایران، بندر بوشهر را اشغال کرد و در خاک ایران پیشروی نمود. انتشار خبر تجاوز انگلیس به ایران، موجی از خشم و انزجار نسبت به آن دولت در سراسر کشور پدید آورد و در بسیاری از شهرهای کشور، علما بر ضد انگلیس فتوای جهاد صادر کردند.
در جنبش مشروطه، حاجمیرزا حسن مجتهد تبریزی، رهبر علمای مشروطهخواه آذربایجان به شمار میرفت و نامهها و تلگرافهای بسیاری که مراجع مشروطهخواه نجف به او مخابره کردهاند، مؤید این امر است. وی پس از پیروزی مشروطه و تشکیل «انجمن ایالتی آذربایجان»، تمام دارایی خود را در 4 ذیقعده 1334ق، در اختیار انجمن قرار داد و با مشروطهخواهان و انجمن همکاری نزدیک داشت. اما اقدامات تند و افراطی انجمن ایالتی، موجب نگرانی و رویگردانی بسیاری از علما و روحانیون از آن شد و به دنبال آن، گروهی از علمای برجسته تبریز، چون آقامیرزا صادقآقا تبریزی، آقا سیدابوالحسن انگجی و شهید ثقهالاسلام تبریزی که تا آن زمان از مشروطه و انجمن حمایت میکردند، از آن رویگردان شدند و برخی نیز به انتقاد سخت از مشروطه پرداختند.
محمدحسن رجبیدوانی
پژوهشگر تاریخ
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
عضو دفتر حفظ و نشر آثار رهبر انقلاب در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
محمود قماطی، نائبرئیس شورای سیاسی حزبالله در گفتوگوی اختصاصی با «جامجم»:
صریح و بیپرده با علیرضا خانی عضو سابق هیأت مدیره استقلال