راهکاری برای کاهش ترک تحصیل

این تجربه‌ای است که شاید شما هم در دوران تحصیل داشته‌اید یا چه بسا الان در وضعیتی مشابه با فرزند خودتان با چنین مشکلی دست به گریبانید. روان‌شناسان می‌گویند‌ بخش زیادی از مشکلات درسی چنین کودکانی ممکن است ناشی از اختلالات یادگیری در آنها و بویژه اختلال خواندن یا دیسلکسیا باشد که اگر بموقع تشخیص داده شود موضوعی درمان‌پذیر است.

روند رایج تشخیص

دکتر مونا دلاوریان، متخصص روان‌شناسی کودکان استثنایی درباره روند رایج تشخیصی اختلال خواندن می‌گوید: در حال حاضر کودک وارد دبستان می‌شود، چند سال شکست و آسیب به اعتماد به نفس را تحمل می‌کند. از جانب معلم و همکلاسی‌هایش طرد می‌شود.کم‌کم این آسیب نه تنها در درس فارسی که در دیگر درس‌ها نیز خود را نشان می‌دهد. سپس با مشکوک شدن اولیا و معلمان به احتمال وجود چنین مشکلی در کودک، از برخی آزمون‌های تشخیصی استفاده می‌شود که توانایی‌های خواندن کودک را ارزیابی می‌کند. با توجه به این که کودک با چه سرعتی متن را خوانده،چقدر خطا داشته و میزان درکش از مطلب خوانده شده چه میزان بوده، مهارت‌ خواندن کودک را ارزیابی می‌کنند. این کار در حال حاضر در سال دوم و سوم دبستان انجام می‌شود که عملا تا آن موقع کودک شکست زیادی را متحمل شده و آسیب روانشناختی زیادی می‌بیند.

این متخصص روان‌شناسی کودک می‌افزاید: فعلا امکان ارزیابی سالانه وجود ندارد، زیرا ارزیابی باید تحت نظر کادر متخصص انجام شود و در نتیجه هزینه زیادی برای مدرسه و اولیا دارد. وی درمان این اختلال را استفاده از اقدامات آموزشی اختصاصی و ویژة هر فرد می‌داند و می‌گوید: نسخه ثابتی برای درمان این اختلال وجود ندارد. اگر درمان یا مداخله بموقع صورت نگیرد، اختلالات دیگری مانند نقص توجه و بیش‌فعالی، افسردگی، اضطراب و اختلالات ارتباطی نیز فرد را درگیر می‌کند. هر چقدر این اختلالات جانبی کمتر باشد، می‌توان انتظار داشت نتیجه بهتری از درمان به دست آید.

نرم‌افزاری برای پیش‌بینی اختلال خواندن

دکتر دلاوریان در پایان‌نامه دکتری خود با راهنمایی دکتر غلامعلی افروز و دکتر فرزاد توحیدخواه، نرم‌افزاری طراحی کرده‌ است که می‌تواند در پیش‌بینی اختلال خواندن در کودکان پنج ساله و پیش‌دبستانی به طور موثر عمل کند. وی در این باره می‌گوید: در حال حاضر برای ورود کودکان به مدرسه‌ غربالگری صورت می‌گیرد، اما به منظور پیش‌بینی مبتلایان به اختلال خواندن راهکاری موجود نبود و این اختلال را تا امروز‌ پیش از ورود به مدرسه نمی‌توانستند تشخیص دهند. اکنون با استفاده از نرم‌افزاری که طراحی کرده‌ایم، این کار با دقت 54‌/‌94 درصد شدنی است.

این متخصص روان‌شناسی کودکان استثنایی می‌افزاید: این نرم‌افزار در قالب یک بازی طراحی شده و حاصل کار میان‌رشته‌ای در حوزه‌های هوش مصنوعی، مهندسی پزشکی، علوم اعصاب و روان‌شناسی کودک است. دکتر دلاوریان ـ که برنامه‌نویسی این برنامه را شخصا انجام داده است ـ دوره کارشناسی توانبخشی را در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، کارشناسی ارشد مهندسی پزشکی را در دانشگاه صنعتی امیرکبیر و دوره دکتری را در رشته روان‌شناسی کودکان استثنایی در دانشگاه تهران گذرانده است و با بهره‌مندی از تخصص‌های مختلف موفق به ابداع چنین نرم‌افزاری شده است. وی می‌گوید: ما براساس آخرین مطالعات انجام شده روی ساختار مغز و مدارهای مغزی آسیب دیده در کودکان مبتلا به اختلال خواندن ایده گرفتیم و این نرم‌افزار را طراحی کردیم. کودک هنگام کار با این نرم‌افزار در حقیقت در حال انجام یک بازی جذاب است. درحالی که عملکردهای مغزی ـ بسته به نوع پاسخگویی کودک به رویدادها در حین بازی ـ در رایانه ذخیره و سپس مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

اختلال خواندن در 17/5 درصد دانش‌آموزان

دکتر دلاوریان در مطالعه خود کودکان پنج و شش ساله را در مقطع پیش‌دبستانی مورد ارزیابی اولیه قرار داد. او و همکارانش به این کودکان که 470 نفر بودند در مرحله اول به چشم کودکان عادی نگاه کردند. سپس با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی، بدون هیچ ذهنیتی‌‌کودکان را از مناطق نوزده‌گانه تهران انتخاب کردند تا بازی با نرم‌افزارشان را انجام دهند. سپس وضع پیشرفت درسی‌ کودکان را هر شش‌ماه یکبار از طریق معلم و مسئولان مدرسه پیگیری کردند. بعد از گذشت ‌دو سال‌ در پایان کلاس دوم دبستان همان کودکان را از نظر ابتلا به اختلال خواندن مورد ارزیابی رایج شامل تست خواندن و بررسی توسط دو روانپزشک کودک قرار دادند. در اینجا برخی کودکان مبتلا به اختلال خواندن تشخیص داده شدند.

وی در خصوص وضع ابتلا به اختلال خواندن در کودکان مورد مطالعه می‌گوید: از 483 کودک اولیه با ریزشی که داشتند 411 کودک باقی ماندند که با بررسی‌ها مشخص شد 72 نفرشان مبتلا به اختلال خواندن هستند که منطبق با همان ‌5‌/‌17‌درصد حداکثر میزان شیوع این اختلال در جهان مطابق با آخرین آمار اعلام شده بود. این کودکان با دقت بسیار بالایی تقریبا همان کودکانی بودند که براساس داده‌های نرم‌افزار ما در زمان پیش‌دبستانی، مستعد ابتلا به اختلال خواندن تشخیص داده شده بودند.

وی می‌افزاید: مرحله بعدی کار ما این است که نرم‌افزارمان را به سازمان‌ها و مراکز مرتبط معرفی کنیم تا به عنوان ابزار غربالگر مورد استفاده قرار گیرد.

دکتر دلاوریان در خصوص نمونه‌های خارجی ابتکار خود می‌گوید: این نرم‌افزار برای اولین بار در جهان طراحی شده است. نرم‌افزارهایی که پیشتر برای تشخیص و گاهی هم با ادعای پیش‌بینی طراحی شده‌اند، اغلب جنبه تشخیصی داشته‌اند نه پیش‌بینی. همچنین، آن نرم‌افزارها وابسته به توانایی خواندن کودک هستند؛ به این معنا که در بخشی از برنامه‌های پیشین باید متن یا کلمه‌ای خوانده شود و در نتیجه نمونه‌های هدف برای آن برنامه‌ها کودکان بالای هفت سال بودند. اما برنامه‌ای که طراحی کردیم قادر است بدون نیاز به مهارت‌ خواندن، توانایی شناختی مدنظر را با دقت بالایی ارزیابی کند. بعلاوه، از آنجا که این برنامه در قالب بازی طراحی شده، کودک راغب است با نهایت توانایی بالقوه خود در آن مشارکت کند.

نتایج حاصل از عملکرد کودک به توانایی واقعی او بسیار نزدیک است و این مسأله می‌تواند توجیهی برای دقت بالای این برنامه عصبی ـ شناختی در پیش بینی اختلال خواندن باشد. دلاوریان یادآور شد این نرم‌افزار با تغییرات مختصری در بخش درک شنیداری می‌تواند برای زبان‌های دیگر نیز مورد استفاده قرار گیرد.

اختلال خواندن‌چگونه اختلالی است؟

دکتر دلاوریان، در پاسخ به این سوال به جام‌جم می‌گوید: اختلال خواندن، شایع‌ترین نوع اختلال یادگیری است. برای تشخیص اختلال خواندن، اولین نکته این است که فرد باید از بهره هوش طبیعی برخوردار باشد. مشکل دانش‌آموزانی که بهره هوشی پایین‌تر از حد طبیعی دارند اختلال خواندن محسوب نمی‌شود. بعلاوه این فرد باید ازآموزش کافی در خانه و مدرسه بهره‌مند باشد. باوجود داشتن این شرایط، کودک مبتلا به اختلال خواندن از نظر دقت خواندن، سرعت خواندن و درک مطلب به طور چشمگیری با افراد دیگر متفاوت است. یعنی با این که اینها آموزش کافی دیده‌اند و بهره هوشی طبیعی هم دارند، ولی خطاهای زیادی هنگام خواندن متن دارند. مثلا حروف را جابه‌جا می‌خوانند. آنها گاهی یک حرف الفبا را به جای حرف دیگر می‌خوانند؛ مثلا حرف «س» را به جای «ش» می‌خوانند. این در حالی است که به صورت مجزا می‌توانند حرف «ش» را بخوانند، ولی وقتی آن را در دل یک واژه می‌بینند، به جای خواندن «ش»، حرف «س» را تلفظ می‌کنند. شاید دیده باشید کودکانی را که هنگام خواندن واژه «فرشته»، آن را «فرسته» می‌خوانند.

وی می‌افزاید: حالت دیگر این است که کودک هنگام خواندن، دائم یک حرف را جا می‌اندازد. مثلا هنگام خواندن واژه «مادر»، ناخواسته حرف «د» را جا می‌اندازد و آن را «مار» می‌خواند. در حالی که اگر از او بخواهیم حروف کلمه را جداگانه بخواند، حرف «د» را تلفظ می‌کند، اما اگر بخواهیم ادغام شده حروف و کل کلمه را بخواند باز همان «مار» را می‌خواند. گاهی هم دیده می‌شود کودک دو حرف اول کلمه را می‌بیند و می‌خواند، اما در ادامه کلمه دیگری را که با آن دو حرف شروع می‌شود، می‌خواند. همین‌طور گاهی هم شاهد وارونه‌خوانی حروف کلمات در کودکان هستیم؛ یعنی مثلا کودک واژه «روز» را می‌بیند و به صورت «زور» می‌خواند.گفتنی است در بسیاری از مواقع، خطای خواندن کودک زیاد نیست، اما خیلی کند می‌خواند. دلاوریان حالت دیگر را وضعیتی عنوان می‌کند که کودک خطای زیادی در خواندن ندارد، سرعت خواندنش هم مناسب است، اما در درک مطلب دچار مشکل است. وی می‌گوید: این مشکل حتی در برخی دانشجویان دانشگاه نیز دیده می‌شود. به این صورت که گاهی فرد در حل تمرین‌های ریاضی مشکل ندارد، اما اگر همان تمرین ریاضی را در قالب یک صورت مسأله به او بدهیم، چون در درک مطلب مشکل دارد نمی‌تواند از دانش ریاضی خود استفاده کند و آن را اشتباه حل می‌کند. بنابراین موارد زیادی وجود دارد که بسیاری از مشکلات درسی کودکان در مدرسه ناشی از اختلال خواندن است که البته غالبا با عقب‌ماندگی ذهنی، مشکلات هوشی و درس نخواندن اشتباه گرفته می‌شود.

اختلال خواندن چطور به وجود می‌آید؟

دکتر دلاوریان درباره چگونگی به وجود آمدن این اختلال به جام‌جم می‌گوید: به طور کلی اختلالات یادگیری‌ جزو اختلالات عصبی ـ تحولی (نورو دِوِلوپمنتال) هستند؛ یعنی به دنبال آسیب سیستم عصبی در زمان رشد و تحول ایجاد می‌شوند. اختلالات یادگیری انواع مختلفی از قبیل نارسانویسی، حساب‌ نارسایی و نارساخوانی یا اختلال خواندن دارد. در میان اختلالات یادگیری، اختلال خواندن شایع‌ترین نوع است که بیشترین علت ترک تحصیل دانش‌آموزان را در پایان دوره ابتدایی تشکیل می‌دهد.

وی در خصوص میزان شیوع این اختلال در کودکان می‌گوید: براساس معتبرترین آمار ارائه شده، شیوع اختلال خواندن در کودکان به طور میانگین در جهان حدود 3 تا 5‌/‌17 درصد گزارش شده است. دیسلکسیا معضل جهانی است که عواقب آن هزینه‌های زیادی روی دوش کشورها می‌گذارد. اگر این اختلال زودتر تشخیص داده شود، جلوی بسیاری از این خسارات و هزینه‌ها تا حد زیادی گرفته می‌شود.

کاظم کوکرم