منشور سبک زندگی اسلامی در رساله حقوق امام سجاد(ع)

چرایی نگارش رساله الحقوق

یکی از ویژگی‌های دوران امامت امام سجاد(ع) که از عصر عاشورای سال ۶۱ (هجری قمری) تا سال ۹۵ (هجری قمری) را در بر می‌گیرد، یکه‌تازی و استیلای تام و تمام بنی‌امیه بر جهان اسلام است. این سلطه چنان جبارانه ومستبدانه بود که درواقعه حره، وقتی مسلم بن عقبه، فرمانده لشکر یزید، مدینه را تصرف وغارت کرد، مردم مدینه را واداشت به عنوان بنده یزید با او بیعت کنند. یعقوبی، مورخ معروف در جلد دوم تاریخ خود، این رویداد را چنین گزارش می‌کند: سپس مردم را گرفت که بیعت کنند بر آن که بندگان یزید بن معاویه باشند. مردی از قریش را می‌آوردند و به او گفته می‌شد: بیعت کن، نشان آن که بنده خالص یزیدی. می‌گفت: نه. پس او را گردن می‌زدند. ابن ابی الحدید هم در توصیف این ایام دهشتناک می‌نویسد: همان گونه که گله‌های شتر و اسبان را داغ می‌نهادند و علامت‌گذاری می‌کردند تا اشتباه نشود که این حیوان در مالکیت فلان شخص است، بنی‌امیه نیز به گردن‌های مردم داغ می‌گذاشتند که اینها بندگان معاویه، یزید و بنی مروان هستند. (به نقل از شرح رساله حقوق آیت‌االله یثربی)

در چنین شرایطی، طبیعی است که مردم از امام(ع) دور باشند، چنان که ابن ابی الحدید از امام سجاد(ع) نقل می کند که فرمودند: بیست نفر در مکه و مدینه یافت نمی‌شدند که ما خانواده رسول‌الله(ص) را دوست داشته باشند. راهبرد امام(ع) در این شرایط شعب ابی‌طالب گونه، این بود که به نوشتن صحیفه سجادیه ونگارش رساله الحقوق روی آوردند و حلقه تعلیم و ربیت غیرمستقیم و با واسطه را شکل دادند. افزون بر آن، با خریدن بردگان و تربیت و آزاد کردن آنها به‌تدریج حلقه محبان و ولایتمداران را گسترش دادند.

محتوای رساله الحقوق

رساله الحقوق که در کتاب‌هایی چون تحف‌العقول و خصال شیخ صدوق نقل شده است، اندکی باهم اختلاف دارد. در حالی که تعداد حقوق ذکر شده در روایت تحف العقول ۵۰ حق است، در کتاب خصال ۵۱ حق نقل شده است. علاوه براین، رساله حقوق نقل شده در تحف‌العقول مقدمه‌ای دارد که در روایت خصال نیست. این رساله، ماهیتی حقوقی، اخلاقی دارد و با نگاهی آسیب شناسانه، درصدد ترمیم و ترسیم هندسه رابطه انسان باخدا، انسان باخود و انسان با جامعه و انسان‌های دیگر است. در یک دسته‌بندی کلی می‌توان گفت، رساله حقوق هفت نوع حق را برمی‌شمارد: اول: حق خداوند؛ (حق مربوط به رابطه انسان با خدا) دوم: حق نفس و اعضای بدن (حقوق مربوط به رابطه انسان با خود) سوم: حق افعال عبادی (حق مربوط به رابطه انسان با خدا) چهارم: حق پیشوایان و سرپرستان (حقوق مربوط به رابطه انسان با دیگران) پنجم: حقوق زیردستان (حقوق مربوط به رابطه انسان با دیگران) ششم: حقوق خویشاوندان (حقوق مربوط به رابطه انسان با دیگران) هفتم: حقوق سایر اصناف جامعه (حقوق مربوط به رابطه انسان با دیگران)

لحن تربیتی، رساله حقوق

یکی از ویژگی‌های رساله حقوق، لحن بیان آن است. این لحن به دور از ادبیات خشک رایج حقوقی است و بیشتر رویکردی اقناعی دارد و نه تحکم‌آمیز و آمرانه. به همین دلیل باید گفت، این رساله پیش از آن که یک متن فقهی، حقوقی به شمار رود، منشوری اخلاقی، تربیتی است که می‌خواهد آسیب‌ها و کاستی‌های روابط اجتماعی را درمان وفضایی اخلاقی، انسانی بر آن حاکم کند.

بنیان حقوقی سبک زندگی

درنگی کوتاه در رساله حقوق امام سجاد(ع) مشخص می‌کند که حق‌‌الله، مهم‌ترین و زیربنایی‌ترین اصل حقوقی سبک زندگی اسلامی است.

تصریح آن حضرت در مقدمه رساله حقوق به خوبی موید این ادعاست. امام(ع) در مقدمه می‌فرمایند: اِعلَم رحمک‌الله أن لله علیک حقوقا مُحیطه بک فی کل حرَکه تحرکتها... و اَکبرُ حقوق الله علیک ما اوجبه لنفسه تبارک و تعالی من حَقه الذی هُو اصلُ الحقوق...؛ بدان خدایت رحمت کند که خدا بر تو حقوقی دارد که سراپای وجودت را فراگرفته در هر حرکت و سکون، هر فرود آمدن، تکان دادن اعضا، به کار گرفتن ابزارها، در همه حقوقی دارد، بعضی بزرگ‌تر و بعضی کوچک‌تر. از همه بزرگ‌تر، حق خود اوست که رعایتش را لازم کرده و اصل، سایر حقوق است و آنها همه فرع.

محوریت این حق در سبک زندگی اسلامی چندان پوشیده نیست؛ زیرا در جهان بینی الهی، جهتگیری زندگی به سمت خدا و تقرب به اوست. به این دلیل مدار زندگی و اصول حقوقی حاکم برآن نیز برخاسته از حق‌الله و حقوقی است که خداوند متعال برای سعادت انسان‌ها تشریع کرده است.