رعایت اعتدال در همنشینی انسان و حیوان

نحوه تعامل انسان و حیوان براساس منابع دینی چگونه است؟

همان اندازه که اسلام به حفظ کرامت انسان توجه دارد به همان میزان هم احترام به حیوانات و داشتن رفتار مناسب با آنها نیز توصیه شده است. در قرآن تمثیلاتی در مورد حیوانات وجود دارد که هدف از آن پند و هشدار دادن به جامعه انسانی است. جمله معروفی از حضرت علی(ع) نقش شده مبنی بر این که من یک دانه جو را به اجبار از دهان مورچه نمی‌گیرم. در منابع ادبی ما اشاره‌های زیبایی در مورد برخی حکایات قرآنی وجود دارد ازجمله شعر معروفی که پسر نوح با بدان بنشست خاندان نبوتش گم شد سگ اصحاب کهف روزی چند پی نیکان گرفت و مردم شد. برخی از انسان‌ها بواسطه رعایت نکردن موازین الهی در دام هلاکت افتادند، اما همراهی برخی از حیوانات با انسان تا آنجا پیش می‌رود که سرگذشت آنها از باب پندآموزی به صورت ضرب‌المثل در می‌آید. این شعر معروف میازار موری که دانه کش است که جان دارد و جان شیرین خوش است نیز یکی از نمونه‌هایی است که نشان می‌دهد در گذشته محبت به حیوانات در بین ایرانیان اهمیت فراوان داشته است.

در فرهنگ غربی همنشینی و خوگرفتن با حیوانات وجود دارد و حتی بعضی اوقات حیوانات جای فرزندان را نیز گرفته است. در برخی خانواده‌های ایرانی نیز این همنشینی با الگوگیری از غربیان دیده می‌شود. در منابع دینی تعامل انسان و حیوان از چه حد و اندازه‌ای برخوردار است؟

در فقه احکام خاصی درباره حیوانات وجود دارد. این نشان می‌دهد در برخی از مراحل زندگی همراهی‌هایی میان انسان و حیوان بوده است. نکته اصلی حفظ اعتدال در روابط میان آدم و حیوان است. خانه با باغ وحش نباید اشتباه گرفته شود و میزان همنشینی انسان‌ها با حیوانات نیز در منابع دینی مشخص شده است. از گذشته تا به امروز در بسیاری از خانه‌ها سگ و گربه و حیوانات خانگی نگهداری می‌شده است، اما در اسلام حد نزدیکی و همنشینی انسان و حیوان مشخص شده است. سگ جزو نجاسات است و از تماس با آن باید خودداری کرد،اما استفاده از سگ نگهبان با رعایت شرایط منع نشده است.

چه جنبه‌هایی از رعایت حقوق حیوانات و آزار نکردن آنها در منابع دینی مورد توجه قرار گرفته است؟

وجود احکام متعدد که در مورد حیوانات در کتب فقهی آمده نشان‌دهنده اهمیت موضوع است. به عنوان نمونه در پایان کتاب النکاح در فقه جایی به نام نفقات داریم که در کنار نفقه زوجه و اقارب، به نفقه حیوان نیز اشاره شده است. به این معنا که هر کس در صورت نگهداری از حیوانات موظف است هزینه‌های جاری آنها را تامین کند و اگر به این وظیفه عمل نکرد، از طریق دادگاه می‌توان فرد را ملزم به پرداخت این هزینه‌ها کرد. به عبارت فقهی حیواناتی که در خانه نگهداری می‌شوند واجب‌النفقه هستند.

مشابه چنین احکامی در منابع فقه برخی کشورهای غربی وجود دارد، اما در چنین جوامعی، قوانین موجود در این باره کاملا مصرح است و حالت رسمی دارد، اما در کشور ما اعلام این احکام صراحت لازم را ندارد. چرا؟

کشورهای غربی مسلمان نیستند، اما در برخی از مراحل زندگی بخوبی برخی احکام اسلامی را اجرا می‌کنند و وقتی صورت قانونی پیدا کرد، بسیاری خود را ملزم به رعایت آن می‌کنند. متاسفانه گاهی شاهدیم با وجود حکم صریحی که درباره رفتار شایسته با حیوانات در منابع دینی و قرآنی آمده، برخی برای رعایت آن، الزام چندانی در خود نمی‌بینند. در کنار این مساله باز هم درکتاب طهارت که بابی در ابواب فقه است رعایت مسائل بهداشتی بعد از همنشینی میان انسان و حیوان نیز مورد توجه قرار گرفته شده است. هر کدام از حیوانات هم احکام خاصی دارد که به آن باید توجه کرد. انسان باید از همنشینی مستقیم با سگ و نیم خورده او پرهیز کند چون حفظ سلامت انسان در این زمینه اهمیت فراوانی دارد.

در کنار توجه اسلام به رعایت جان و تغذیه و محل آسایش حیوانات اهلی خانگی آیا در مورد حیوانات وحشی هم توصیه‌هایی شده است؟

حیواناتی که در محیط زیست زندگی می‌کنند به زنجیره حیات کمک می‌کنند و آنها را نباید بی‌دلیل کشت. ما حق نداریم حیواناتی را که در حیات وحش وجود دارند مورد آزار و اذیت قرار دهیم. دلیلی ندارد انسان حیواناتی را که در محیط پیرامونی ما زندگی می‌کنند و زیست جداگانه‌ای دارند از چرخه محیطی خود خارج کند و برای نگهداری آنها را در قفسی بگذارد. وجود هر کدام از این حیوانات برای محیط زیست اهمیت دارد و باعث برقراری نظم در چرخه زندگی است. هر جنبنده‌ای که حیات دارد و به شرایط زیستی خود خو کرده است، باید از مواهب طبیعت استفاده کند. هر کدام از حیوانات هم در پهنه و عرصه‌ای از جغرافیای محیطی که متناسب با شرایط زندگی آنان هست زندگی می‌کنند. وقتی انسان‌ها، حیوانات را از محیط زندگی خود خارج می‌کنند و در جایی که مناسب وضعیت و شرایط طبیعی آنان نیست اسیر می‌کنند، زندگی حیوانات را به مخاطره می‌اندازند. شکارهای بی‌رویه‌ای که وجود دارد هم از دیگر لطماتی است که انسان‌ها به شرایط محیطی و جغرافیایی وارد می‌کنند. گونه‌های جانوری با این شکارهای بی‌رویه در معرض تهدید قرار می‌گیرند و موجبات انقراض برخی گونه‌های جانوری را فراهم می‌کنند. شکار حیوانات هم شرایط خاص خود را دارد و بیشتر از نیازهای غذایی شکار کردن در اسلام نهی شده است. دینمداری ما علاوه بر این که به رعایت احکام و دستورات مذهبی بستگی دارد با نوع تعامل مناسب ما با محیط پیرامونی و مخلوقات الهی نیز ارتباط دارد. تجاوز به حریم حیوانات مگر به اجبار و اضطرار بشدت در اسلام نهی شده است. احسان و نیکی به حیوانات راه‌های مختلفی دارد و حتی می‌تواند شامل کنار گذاشتن نیم خورده غذایی ما گوشه پنجره خانه و آپارتمان باشد.

برخی افراد در جامعه گمان می‌کنند نگهداری از سگ در منزل یا سگ‌گردانی در کوچه و خیابان‌ها که از نشانه‌های تقلید از زندگی غربی است، از نشانه‌های رعایت حقوق حیوانات است، اما همین افراد ممکن است اسلحه دست بگیرند و برای شکار حیوانات روانه کوه و بیابان شوند. به نظر شما این دوگانگی از کجا نشات می‌گیرد؟

این ناشی از رعایت نکردن اعتدال است. این نوع رفتارها براساس یک تقلید ناشیانه از زندگی غربی است. ما هم تقلید عاقلانه داریم و هم جاهلانه. برخی ناخواسته و به خاطر فقر فرهنگی بخشی از ظواهر فرهنگی غرب را الگوی خود قرار دادند و سعی می‌کنند سبک زندگی خود را با معیارهای اروپاییان تغییر دهند. برخی از این آدم‌ها چنان شیفته همنشینی با حیوانات می‌شوند که از فرزندآوری هم خودداری کرده و زندگیشان را با حیوانات تقسیم می‌کنند و بین چنین افرادی هم کسانی یافت می‌شوند به خاطر کشته شدن بی‌دلیل یک حیوان که آن هم البته کاری مذموم است، هیاهو و جاروجنجال راه می‌اندازند، اما همین افراد به کشتار و نسل‌کشی‌هایی که در منطقه رخ می‌دهد بی‌اعتنایی نشان می‌دهند. این نشان از بی‌اعتدالی و نداشتن رویه مناسب در سبک زندگی این افراد است. متاسفانه افراط و تفریط‌ها زندگی برخی از ما را دربرگرفته و این ناشی از ضعف اعتقادات دینی و کمرنگ شدن ارزش‌های انسانی است.

اعتدال در ارتباط با حیوانات

اگر انسان‌ها در برخورد با حیوانات ضمن رعایت اعتدال همه موارد جنبه‌های شرعی را مراعات کنند، محیط پیرامونی برای یک زندگی بی دغدغه آماده تر می‌شود. حیوانات عاطفه را درک می‌کنند و محبت را با محبت جواب می‌دهند. انسان با هر پرنده‌ای انس بگیرد آن پرنده از انسان جدا نخواهد شد. به نظر می‌رسد روابط انسان با حیوان براساس یک همنشینی محبت آمیز مطابق با معیارهای عقلی است. اگر کسی با حیوانات برخورد ملاطفت آمیزی داشته باشد در روابط و تعاملات اجتماعی خود با دیگران نیز همین رویه را در پیش می‌گیرد. منطقی نیست انسان ارتباط خود با حیوانات را قطع بکند،ولی همان طور که در منابع دینی آمده است، این روابط باید از یک حد اعتدال برخوردار باشد و جوانب شرعی نیز رعایت شود.

فتاح غلامی

اندیشه