رمضان، فرصتی برای تربیت «سحر اولی‌ها»

برنامه نساختن برای این گروه یعنی نادیده گرفتن میلیون‌ها مخاطب، به همین دلیل رمضان امسال شبکه دو سیما با تولید برنامه «نوسفران» ویژه کودکان و پخش آن در لحظات سحر، پیشقدم شده تا در سال‌های بعد شبکه‌های دیگر نیز در قالب‌های مختلف به تولید ویژه‌برنامه‌های خاص کودکان در ماه رمضان بپردازند و به تربیت دینی این گروه سنی توجه بیشتری داشته باشند. تلویزیون در آموزش مسائل دینی به کودکان امکانات و ابزارهای مختلف در اختیار دارد؛ از آثار نمایشی، انیمیشن و مستند گرفته تا برنامه‌هایی مانند آموزش روخوانی قرآن کریم یا پخش ادعیه.

سهم اندک کودکان از برنامه‌های جدید

از ابتدای ماه مبارک رمضان، شبکه پویا که برای مخاطب کودک و نوجوان برنامه پخش می‌کند، انیمیشن‌های قصه‌های غزاله، خانواده ایرانی، قصه‌های من و آقاجان و ماجراهای امیر کوچولو را به نمایش گذاشته است و آموزش روخوانی قرآن کریم و پخش دعای روزانه ماه مبارک رمضان را نیز به کودکان ارائه می‌کند.

با این‌که کودکان از مخاطبان گذرای تلویزیون هستند و خیلی زود به نوجوان و جوان بدل می‌شوند و جای خود را به کودکان نسل بعد می‌دهند، اما هر نسلی مقتضیات خودش را دارد و لازم است برای مخاطبان هر نسلی با امکانات و زبان مناسب با همان نسل برنامه ساخته شود. شکی نیست انیمیشن «زهره و زهرا» در زمان تولید، یکی از آثار نوآورانه و جذاب و خلاق تلویزیون بود و به همین دلیل در آموزش مفاهیم دینی بسیار موفق عمل کرد، اما حالا به لحاظ فنی و تکنیکی و حتی از نظر قصه اثر قابل اعتنایی نیست.

از دیگر برنامه‌هایی که در حال حاضر با محور آموزش مفاهیم دینی به کودکان ارائه می‌شود، «نوسفران» نام دارد که هنگام سحر از شبکه دو به نمایش در می‌آید و البته بیشتر برای نوجوانان مناسب است، در برنامه «محله گل و بلبل» هم به بهانه ماجراهای عمو پورنگ و با حضور یک کارشناس مذهبی، آموزه‌های اسلامی و مسائل دینی به بچه‌ها ارائه می‌شود.

مفاهیم دینی در سحر اولی‌ها

کودکان درباره همه چیز سوال می‌پرسند؛ از مفاهیم ساده بگیرید تا چیستی خدا و جهان هستی. آنها خیلی راحت تضادها و تناقض‌ها را حس می‌کنند و به همین دلیل تربیت دینی و تبیین مفاهیم اسلامی به آنها، نیازمند دقت و توجه بسیار است. هر نوع برنامه‌ای در هر ساعتی از شبانه‌روز می‌تواند تاثیری بر این دسته از مخاطبان بگذارد و در اشتیاق یا سردی آنها نسبت به مسائل مذهبی نقش داشته باشد. به عنوان نمونه تا پیش از سال 90 برای سحرگاه کودکان هیچ برنامه‌ای ساخته نمی‌شد. شبکه دو که آن زمان بیشتر از هر مخاطبی برای کودکان برنامه پخش می‌کرد، تولید برنامه‌های سحرگاهی برای این دسته از مخاطبان را در دستور کار خود قرار داد و به این ترتیب بود که با برنامه‌ریزی علی زارعان مدیر گروه کودک و نوجوان شبکه دو، برنامه سحر اولی‌ها به تهیه‌کنندگی احسان یاسینی در این شبکه متولد شد. یاسینی هدف از شکل‌گیری این برنامه را توجه به نیازهای کودکان ذکر کرد و گفت: از نظر ما کودکان هم از برنامه‌های سحرگاهی سهم دارند. بنابراین می‌خواستیم یک برنامه کارشناسی شده و دقیق به آنها ارائه کنیم؛ برنامه‌ای که هم آموزنده باشد و هم مفرح تا از روزه‌داری خاطره‌های خوب در ذهن بچه‌ها شکل بگیرد.

از نگاه تهیه‌کننده برنامه سحر اولی‌ها، یکی از رسالت‌های رسانه، آموزش مسائل مذهبی به مخاطبان است و البته مخاطب کودک هم جایگاه خاص خودش را دارد، اما برنامه‌های این گروه سنی باید با کمک کارشناسانی ساخته شود که هم به مسائل دینی واقف هستند و هم روحیات، نیازها و خواسته‌های کودکان را می‌شناسند.

یاسینی بر ضرورت ایجاد احساس خوب در مخاطب تاکید دارد و معتقد است: اگر برنامه‌ای بتواند حس و حال خوبی به مخاطب بدهد، حتما پیام‌هایش مورد توجه قرار خواهد گرفت و بعد از مدتی این پیام‌ها در ذهن کودکان نهادینه خواهد شد.

معجزه آموزش غیرمستقیم

در ادامه راهی که برنامه سحر اولی‌ها در پیش گرفت، ماه رمضان امسال شبکه دو، برنامه «نوسفران» به کارگردانی علی مختارزاده را به مخاطبان خود ارائه می‌کند. این برنامه که ساعت 3 بامداد آغاز می‌شود از بخش‌های متنوعی تشکیل شده و بیشتر از هر چیز تلاش دارد، سحرگاهی دلنشین برای مخاطبان ایجاد کند و نکته اینجاست که مخاطب این برنامه کودکان نیستند بلکه به نظر می‌رسد روی سخن با نوجوانان و خانواده‌هاست.

«نوسفران» که به تهیه‌کنندگی مهدی ابهری و اجرای سیدجواد هاشمی به صورت زنده از شبکه دو پخش می‌شود، توجه ویژه به نوجوانان در خانواده و انتقال باورهای دینی از نسل‌های پیشین به نسل‌های جدید، همراهی بزرگسالان با نوجوانان و کودکان در لحظه‌های معنوی سحر و احیای آیین‌های مذهبی و دینی را مدنظر قرار داده است. تازه روزه،‌ قصه‌گویی،‌ سفره سحری، زیر نور ماه، خاطره‌ها،‌ فرشته‌ها، شعری که زندگیست، دست‌های کوچک و ‌آسمانی‌ها از بخش‌های مختلف این برنامه است.

با توجه به این‌که در نوسفران با کسانی که به‌تازگی روزه گرفته‌اند گفت‌وگو می‌شود، خاطرات آنها طرح می‌شود و فرازهایی از ادعیه ماه رمضان با صدای این افراد به مخاطب ارائه می‌شود، می‌توان به یقین گفت این برنامه صرفا یک برنامه آموزشی نیست، اما حضور کارشناسانی چون حجج‌اسلام محمدی، برمایی، اخوان و شبانکاری از توجه این برنامه به آموزش مفاهیم دینی و مذهبی نیز حکایت دارد.

علی مختارزاده می‌گوید: برنامه سحرگاهی کاملا با برنامه‌ای که حوالی افطار پخش می‌شود، تفاوت دارد. برنامه سحرگاهی باید ضمن سرگرم‌کنندگی دلنشین باشد. چنین برنامه‌ای برای آموزش مفاهیم دینی مناسب نیست و مخاطب اصلا آمادگی یادگیری و تحلیل موضوعات را ندارد.

این کارگردان که با آموزش مستقیم چندان موافق نیست، «نوسفران» را برنامه‌ای برای همراهی و همسفری در لحظه‌های سحر می‌داند که البته از مفاهیم دینی و موضوعات آموختنی خالی نیست. به گفته وی، تفاوت این برنامه با «سحر اولی‌ها» کاملا براساس خواست شبکه دو و بر مبنای تغییر رویکرد آن از شبکه مخصوص کودک و خانواده به یک شبکه اجتماعی است.

از نظر این کارگردان ساعت 3 بامداد زمان مناسبی برای آموزش نیست، اما پس و پیش از برنامه‌های پرمخاطب نیز می‌توان نکات آموزشی را مطرح کرد.

همچنان که یاسینی معتقد است، متخصصان علوم دینی و کارشناسان مذهبی باید برای تامین محتوا در کنار برنامه‌سازان حضور داشته باشند، از نگاه مختارزاده، همه نهادها و سازمان‌های آموزشی و فرهنگی در تربیت دینی کودکان و نوجوانان سهم دارند و نمی‌توان این امر را صرفا از رسانه ملی توقع داشت. به نظر می‌رسد برنامه‌های دینی به واسطه ماهیت مبتنی بر مذهب و محتوای بسیار حساس از جمله برنامه‌های مورد علاقه حامیان مالی برای سرمایه‌گذاری نیستند، اما به اعتقاد بسیاری از برنامه‌سازان از جمله مختارزاده، نهادها و موسساتی که با رسانه ملی اهداف مشترک دارند یا تولیدکنندگان محصولات دینی می‌توانند در ساخت برنامه‌‌های مذهبی برای کودکان مشارکت کنند.شکی نیست که رسانه ملی نه‌تنها یک نهاد فعال و پویا، بلکه بستر و ابزار مناسبی برای تحقق اهدافی است که به تربیت اسلامی کودکان این سرزمین منجر می‌شود.

آموزش دین به زبان مهربانی

از قدیم گفته‌اند چون سر و کارت به کودک فتاد، پس زبان کودکی باید گشاد. این گفته می‌تواند به برنامه‌سازی برای کودکان هم تعمیم پیدا کند، اما شاید برنامه‌های دینی و مقوله تربیت دینی به دلیل حساسیت‌های متعدد قابل طرح به زبان کودکان نباشد. از نظر حجت‌الاسلام علی اسماعیلی، کارشناس دینی، در حوزه دین نیز باید به زبان بچه‌ها نزدیک شد و همچنان که پیامبر(ص) و امیرالمومنین(ع) همبازی کودکان شده و با آنها به زبان خودشان سخن گفته‌اند و نیز بر مبنای احادیث و روایاتی که از ائمه اطهار وجود دارد، با کودکان باید به زبان خودشان صحبت کرد.

به گفته این کارشناس دینی، زبان کودکانه به همراه اطلاعات درست و دقیق از مسائل و موضوعات دینی، ابزار مهمی برای برنامه‌ساز محسوب می‌شود تا بتواند برنامه‌ای مناسب بسازد و نظر کودکان را جلب کند. وی‌ می‌گوید: گرچه در تمام سال ساخت چنین برنامه‌هایی مفید است، اما در ماه رمضان تمرکز بر نماز و عبادت، تاثیر چنین برنامه‌هایی را دوچندان می‌کند.

اسماعیلی بر ضرورت تاثیرگذاری برنامه‌های دینی تاکید می‌کند و خلاقیت را لازمه آن می‌داند. وی معتقد است، در یک برنامه دینی خوب باید به همه ابهامات بچه‌ها توجه شود، حتی پرسش‌هایی از این جمله که خدا کیست؟ کجاست؟ آدم‌ها وقتی می‌میرند کجا می‌روند و پرسش‌هایی از این دست. این کارشناس مذهبی تاکید می‌کند، توجه به این پرسش‌ها و ارائه پاسخ درست و دوستانه کمک بزرگی برای جذب بچه‌ها به برنامه‌های مذهبی محسوب می‌شود.

هر برنامه‌ای زبان و لحن خاص خودش را دارد؛ برنامه‌های نمایشی قصه می‌گویند و می‌توانند در دل قصه‌ها از مفاهیم دینی سخن بگویند و برنامه‌های ترکیبی از حضور شخصیت‌های مطرح، چهره‌های دوست داشتنی یا روحانیون عالم و آگاه بهره‌مند هستند و می‌توانند از زبان آنها مفاهیم دینی را توضیح بدهند.

از نگاه حجت‌الاسلام اسماعیلی هر کدام از این برنامه‌ها با هر زبانی که سخن بگویند، فقط کافی است لحن مهربانی را انتخاب کنند تا مخاطب جلب و جذب شود. وی اظهار می‌کند: باید با بچه‌ها از زبان مهر و درباره مهر سخن گفت. باید مهربانی خدا را به آنها نشان داد و باید هر آنچه در برنامه‌های کودک مطرح می‌شود، در عمل به نمایش درآید تا مخاطب آن را به گوش جان بشنود و بپذیرد.

به اعتقاد این کارشناس دینی، درباره آموزش‌ مفاهیم دینی، شیوه‌ها و روش‌های تعریف شده‌ای وجود ندارد. مدارس ما در این زمینه خیلی موفق نبوده‌اند، خانواده‌ها عمدتا از روش تنبیه استفاده می‌کنند و بیشتر از آن که از رحمت و مهربانی خدا بگویند، فرزندانشان را از خشم و غضب او می‌ترسانند. اسماعیلی معتقد است، تلویزیون باید گام‌های اولیه را برای ارائه تجربه‌های درست بردارد تا آرام‌آرام دیگر نهادها هم از ظرفیت‌های رسانه‌ای آن برای آموزش‌های درست و موثر بهره بگیرند.

همنوایی جمعی با رسانه ملی

رسانه ملی در حالی یکی از تاثیرگذار‌ترین رسانه‌هادر تربیت دینی کودکان است که در عین حال نمی‌توان از نقش سایر نهادها و سازمان‌های فرهنگی در این امر چشم‌پوشی کرد به نظر می‌رسد همنوایی و همراهی سازمان‌های فرهنگی در حمایت مالی و پشتیبانی محتوایی رسانه ملی می‌تواند به غنای برنامه‌های معارفی کودکان کمک کند.

فرم جذاب برای ارائه محتوای تاثیرگذار

بچه‌ها عاشق رنگ و نور و هر چیزی که‌ آنها را به هیجان بیاورد، هستند. به همین دلیل فرم و ساختار برنامه‌‌های کودک اهمیت ویژه‌ای دارد. برای این‌که مخاطب کودک پای برنامه‌ای بنشیند، در ابتدا باید جذب ظاهر و قالب برنامه شود. برنامه‌سازان حوزه کودک برای تربیت دینی آنان باید در زمان ساخت این نوع برنامه‌ها ابتدا ظرف زیبا با تنوع بصری زیاد طراحی کنند. آنچه در این ظرف به عنوان محتوا گنجانده می‌شود هم باید در وهله اول جذاب باشد. بچه‌ها به آواز و موسیقی و هر چیزی که آهنگین باشد، علاقه‌مند هستند، همین نقشه راه می‌تواند راه درست برنامه‌سازان معارفی را هم مشخص کند و آنها نباید به این بهانه که موضوع برنامه، معارفی و دینی است، از فرم زیبا و چشم‌نواز پرهیز کنند.

برنامه‌های معارفی و آموزش‌های دینی به کودکان اهمیت زیادی دارد و جذب مخاطب برای این برنامه‌ها یکی از اولویت‌های رسانه ملی است. بنابراین برنامه‌سازانی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، باید فرم و محتوایی کاملا جذاب با تنوع بصری بالا طراحی کنند تا بتوانند این گروه از مخاطبان را ابتدا جذب و سپس مفاهیم مورد نظر را به آنان منتقل کنند.

گروه رادیو و تلویزیون

آذر مهاجر