افطاری با طعم سریال

موجی که از اوایل دهه 80 با ساخت مجموعه‌هایی چون «گمگشته» رامبد جوان آغاز شد و اقبال فراوان مخاطبان موجب شد در سال‌های بعد از آن هم شبکه‌های مختلف بکوشند هر یک سریال و مجموعه‌ای را در این ماه روی آنتن بفرستند؛ سریال‌هایی که بعضی‌هایشان هم توانستند به موفق‌ترین و پرمخاطب‌‌ترین سریال‌های تلویزیون تبدیل شوند و تا مدت‌ها در خاطر مردم باقی بمانند.

آثاری چون «میوه ممنوعه»، «او یک فرشته بود»، «صاحبدلان» و «خانه به دوش» اما این تولیدات و آثار نمایشی ساخته شده برای ماه مبارک رمضان باید از چه ویژگی‌ها و تفاوت‌هایی با سریال‌های ساخته شده در دیگر ایام سال برخوردار باشند و آیا اصلا تفاوتی هم میان سریال‌های مناسبتی و عادی تلویزیون وجود دارد؟ این سوالی است که کوشیدیم پاسخ آن را از تعدادی از پرکارترین نویسندگان و کارگردانان سریال‌های مناسبتی این سال‌های تلویزیون جویا شویم.

تفاوت براساس حال و هوای معنوی این ماه

علیرضا کاظمی‌پور، نویسنده بسیاری از مجموعه‌های نمایشی مناسبتی این چند سال اخیر در تلویزیون است.

از گمگشته گرفته تا میوه ممنوعه و در مسیر زاینده‌رود و امسال هم که با فصل دوم مجموعه «دردسرهای عظیم» مهمان شبکه سوم سیماست.

او درخصوص تفاوت اصلی آثار ساخته شده مناسبتی در مقایسه با آثار دیگر تلویزیون می‌گوید: «به هر حال سریال‌های مناسبتی ساخته شده برای ایامی چون ماه مبارک رمضان و ماه محرم باید تفاوت‌هایی با دیگر ایام سال داشته باشند. تفاوتی که براساس محتوا و تم اصلی این آثار و نیز حال و هوای مردم در این ماه‌ها متمایز می‌گردد بنابراین مدیران و برنامه‌سازان هم در ساخت آثار و تولیدات خود حتما باید این قضیه را به دقت مورد بررسی قرار بدهند و بهترین محتوا و ساختار ممکن را برای تولید آثار خود انتخاب بکنند.»

نویسنده دردسرهای عظیم 2 درخصوص موضوعات مختلف سریال‌های مناسبتی هم معتقد است: «ماه رمضان، ماهی برای تقوا و پرهیز و روزه‌داری است و ما هم به عنوان نویسندگان آثار در مجموعه‌هایی که می‌نویسیم سعی می‌کنیم این مفاهیم را رعایت کنیم و مسیر داستان را براساس توجه به این موارد جلو ببریم و شخصیت‌ها را شکل بدهیم.» اما رویکرد سریال‌های مناسبتی این ماه نسبت به موضوعات و داستان‌های طنز تا چه حد است؟ کاظمی‌پور این طور بیان می‌کند: «در واقع از همان اوایل سال 80 که ساخت مجموعه‌های مناسبتی ماه رمضان در تلویزیون ایران مورد تاکید قرار گرفت، ما همواره دو محور اصلی برای ساخت آثار داشته‌ایم. یکی مجموعه‌های آموزنده اخلاقی و جدی یا موضوعات ماورایی و دیگری توجه به داستان‌های طنز و سرگرم‌کننده که این دو موضوع محورهای اصلی تولیدات این ماه هستند. هرچند در سال‌های اخیر با توجه به مصادف شدن ماه رمضان با روزهای گرم تابستان فکر می‌کنم بهتر است در ساخت مجموعه‌هایمان بیشتر سراغ داستان‌های طنز و سرگرم‌کننده برویم تا برای مردم فرصتی فراهم شود تا بعد از افطار با فراغ بال استراحتی بکنند و هم ذهنشان خالی از تنش و دغدغه‌های روزمره بشود.»

نویسنده سریال مناسبتی «او یک فرشته بود» درخصوص رویکرد صدا و سیما نسبت به ساخت مجموعه‌هایی با موضوعات ماورایی در تلویزیون هم می‌گوید: «ما وقتی قرار است سریالی تولید بکنیم و به روی آنتن بفرستیم قطعا باید موضوع و محتوای آن را هم با دقت مورد بررسی قرار بدهیم تا یک سری مفاهیمی هم به مخاطب منتقل شود. حالا این موارد می‌تواند با توجه به حال و هوای این ماه، موضوعاتی مثل ایمان و تقوا باشد یا حتی در روندی معکوس، سیر زوال اخلاقی یک شخصیت یا عواقب گناه و خطا را به مخاطب نشان بدهیم تا در واقع برای او نوعی اخطار باشد و حواس مخاطب را به اعمال و رفتارش جلب کند. وقتی ما مجموعه او یک فرشته بود را نوشتیم برای اولین بار بود که چنین موضوعی در تلویزیون مطرح می‌شد و خیلی‌ها به همین خاطر سریال را دنبال می‌کردند، اما با ادامه این روند و تکراری شدن موضوع در سال‌های بعد شاهد سریال‌هایی با موضوع ماورایی، اما خالی از خلاقیت بودیم. فکر می‌کنم اگر برنامه‌سازان دوباره خلاقیت و نوآوری را در ساخت آثارشان مورد توجه قرار بدهند قطعا مجددا سریال‌های بسیار خوبی را از تلویزیون شاهد خواهیم بود.

زمان کافی برای ساخت هر چه بهتر آثار

اما مهدی مظلومی از کارگردانان طنز تلویزیون نظری دیگر دارد. کارگردان مجموعه‌هایی چون «بدون شرح»، «لطفا کمربندها را ببندیم» و «بانکی‌ها» معتقد است: «نباید تفاوت چندانی به لحاظ موضوع و محتوا میان این آثار و نیز تولیدات دیگر سازمان قائل باشیم. به نظر من مهم‌ترین شرط برای ساخت یک مجموعه مناسبتی ماه رمضان این است که عنصر جذابیت را مدنظر قرار دهیم و در واقع سریالی که می‌سازیم انرژی‌دهنده باشد. به هر حال با توجه به این که ماه مبارک رمضان با ایام گرما و تابستان مصادف شده مردم بیشتر از گذشته خسته و بی‌حال می‌شوند و نیاز به آثار و مجموعه‌هایی دارند که این خستگی را از آنان دور کند و به آنها نشاط ببخشد.»

این کارگردان که در سا‌ل‌های قبل خود توانسته آثار طنز موفق و پرمخاطبی را در تلویزیون بسازد، درخصوص اقبال مخاطبان به این مجموعه‌های نمایشی مناسبتی هم می‌گوید: «به نظرم در سال‌های اخیر عموما اقبال خوبی نسبت به این سریال‌ها وجود داشته و بخش زیادی از این تولیدات به خوبی در جامعه دیده شده‌اند.» او همچنین برای بهتر شدن کیفیت این تولیدات مناسبتی پیشنهادی هم دارد: «بهتر است کمی از کم‌‌حافظگی‌های موجود بکاهیم و از همین لحظه برای سال بعد برنامه‌ریزی کنیم. چراکه تعجیل بر اثر کمبود زمان و نبود فرصت مناسب روی کیفیت کار هم تاثیر می‌گذارد و واقعا نمی‌شود از گروه انتظار داشت مثلا یک ماه شبانه‌روزی کار‌کنند تا مجموعه به پخش برسد. بهتر است این فشارها را کم کنیم و در نهایت نتیجه آن را در بهتر شدن آثار ببینیم.»

لزوم جسارت در ساخت مضامین ماورائی

علیرضا افخمی از دیگر کارگردانان و نویسندگان مطرح سریال‌های مناسبتی ایام ماه رمضان است. او که ساخت سریال‌های ماورائی‌ چون «او یک فرشته بود» و «پنج کیلومتر تا بهشت» را در کارنامه داشته درخصوص توجه به این نوع مضامین در ماه رمضان می‌گوید: «موضوعات ماوراءالطبیعه که این چند ساله در سریال‌هایمان به آن پرداختیم در جامعه هم تأثیر خوبی داشته و من بازخوردهای خوبی را از مردم دیده‌ام. حتی هنوز هم دلشان می‌خواهد سریال‌های بیشتری را با این موضوع از تلویزیون ببینند. هرچند برای پرداختن به چنین موضوعاتی باید جسارتمان را بالاتر ببریم و از واکنش‌ها یا مخالفت‌ها نترسیم و اگر کاری ساخته می‌شود حتما از آن حمایت کنیم. همچنین برای ساخت چنین سریال‌هایی به جلوه‌های ویژه به روز و امکانات مالی بیشتری هم نیازمندیم ولی متاسفانه در شرایط حاضر بودجه‌های لازم برای ساخت سریال بسیار کم شده و بنابراین بسیاری از افراد و کارگردانان عطای آن را به لقایش بخشیده‌اند.»

او همچنین درخصوص چگونگی پرداخت به مضامین و آمیزه‌های اخلاقی در سریال‌های ماه رمضان توضیح می‌دهد: «لازم نیست این مضامین را حتما به صورت مستقیم به مخاطبان نشان بدهیم. می‌توانیم یک سریال خوب با داستان صحیح بسازیم و بکوشیم با محتوایی غنی به نیازها و انتظارات تماشاچیان پاسخ بدهیم.»

کارگردان سریال مناسبتی زیرزمین درباره لزوم ساخت سریال‌های طنز همچنین می‌گوید: «به هر حال مردم به موضوعات و مضامین طنز همواره توجه ویژه‌ای داشته‌اند و این سریال‌ها یکی از ارکان ثابت مجموعه‌های مناسبتی ماه مبارک رمضان بوده‌اند. هرچند فکر می‌کنم خیلی بتوان در ماهیت و جنس طنز تغییری به وجود آورد یا مثل موضوعات دیگر آن را با ماه رمضان تطبیق داد؛ چراکه طنز برای خود تعریف و ماهیتی دارد. فقط باید به این قضیه توجه داشته باشیم که جنس این شوخی‌های مطرح شده خیلی با شرایط حاکم بر جامعه و تفکرات مردم نامتجانس نباشد و در واقع به سمت لودگی و موضوعات سخیف نرود. البته این بحث فقط مختص آثار تولیدی ماه مبارک رمضان نیست و به نظرم لودگی و شوخی‌های سخیف اصلا جایش در تلویزیون نیست.» علیرضا افخمی همچنین لزوم وجود وقت کافی برای ساخت مجموعه‌ها را مورد تاکید قرار داده و می‌گوید: «اگر بودجه مناسب در اختیار تهیه‌کننده‌ها و کارگردانان قرار بگیرد و به آنان فرصت لازم برای ساخت این مجموعه‌های تلویزیونی داده شود، قطعا شاید آثار بهتر و با کیفیت بالاتری خواهیم بود. چراکه در شرایط حاضر آنقدر فشار و استرس رسیدن به پخش وجود دارد که حتی اگر ایده درخشانی هم پیدا شود فرصت تبلور و بسط یافتن را نخواهد داشت و در واقع ایده‌ها به هدر می‌رود. به هر حال این عارضه‌ چند سالی است‌ گریبان تلویزیون ما را گرفته و سریال‌ها بودجه لازم را برای ساخت با کیفیت در اختیار ندارند. برای مثال چند سالی است که دیگر ساخت هیچ سریالی با درجه کیفی الف ویژه در دستور کار تلویزیون قرار ندارد و این واقعا اتفاق خوبی نیست؛ چراکه این سریال‌ها به نوعی آبروی صدا و سیما و از پرمخاطب‌ترین تولیدات شبکه‌ها بوده‌اند، اما حالا به خاطر کمبود بودجه‌ها این امر متوقف شده که باید فکری به حال آن کرد.»

توجه به زندگی ساده مردم معمولی

علی‌اکبر محلوجیان از نویسنده‌های قدیمی سریال‌های تلویزیونی سیماست که سابقه سریال مناسبتی «مثل هیچ‌کس» که در ایام ماه رمضان از شبکه دو سیما پخش می‌شد، در کارنامه دارد. این نویسنده درخصوص موضوعات مناسب برای طرح در سریال‌های مختص ماه رمضان می‌گوید: «همه داستان‌هایی که برای سریال‌های مناسبتی ماه رمضان نوشته می‌شوند، لزوما نباید بار مذهبی داشته باشند؛ فقط باید این نکته را در نظر داشته باشیم که برای ساخت یک سریال حتما باید حرفی داشت و به دنبال هدفی باشیم. هرچند این داستانی که نوشته می‌شود باید اندیشه‌های معنوی هم در آن گنجانده شود و بار معنوی داستان را برای مخاطبان در نظر بگیریم، اما باید این را هم در یاد داشته باشیم که اگر پند و مضمون اخلاقی‌ای هم وجود دارد به صورت خیلی مستقیم و اصطلاحا رو بیان نشود، چراکه روی مخاطب تاثیر معکوس خواهد داشت و مصداق آن شعری می‌شود که می‌گوید از قضا سرنگبین صفرا فزود. بنابراین مضامین و اهداف ما باید به نوعی در لابه‌لای داستان و در میان زندگی مردم عادی گنجانده شده و به این صورت به مخاطبان نشان داده شود.»

نویسنده فیلمنامه سریال زیرتیغ همچنین درخصوص رویکرد صدا و سیما نسبت به ساخت سریال‌های ماورایی و برزخی در سال‌های اخیر می‌گوید: «در همه حال عنصر جذابیت با‌‌ید در داستان لحاظ شود. توجه به موضوعات تخیلی یا ماورایی از ژانرهایی است که از قدیم در سینما وجود داشته و فیلم‌های خوب زیادی هم در این خصوص ساخته شده است، اما باید توجه داشته باشیم که در چنین داستانی شخصیت‌پردازی‌های صحیحی به کار ببریم و همه چیز درست تعیین شده باشد؛ چراکه در غیر این صورت به جای تاثیرگذاری روی مخاطب فقط عصبانی‌کننده خواهد بود و بیننده‌ای هم نخواهد داشت. ما همین الان در جامعه خودمان موضوعات و اتفاقات خیلی زیادی داریم که قابلیت تبدیل به داستان و سریال را دارند؛ چرا به جای تخیلات از این وقایع روزمره زندگی مردم استفاده بیشتری نمی‌کنیم؟»

علی‌اکبر محلوجیان همچنین بسادگی و دوری از تجملات در مجموعه‌های تلویزیونی ساخته شده در تلویزیون هم این‌طور اشاره می‌کند: «باید این نکته را حتما در نظر بگیریم که مردم و مخاطبان ما چطور زندگی می‌کنند و سریال‌هایمان را هم بر همان مبنا بسازیم. در شرایط حاضر نزدیک به 80 درصد مخاطبان تلویزیون مردم معمولی جامعه هستند که زندگی ساده‌ای دارند، پس ما اگر در سریال‌هایمان خیلی به دنبال تجملات و زرق و برق‌های بیهوده یا ماشین گرانقیمت باشیم درست است که اینها به لحاظ تصویری عناصر چشمنوازی هستند، اما باعث دلزدگی و دوری مخاطبان از تلویزیون خواهند شد و ما اگر می‌خواهیم سریال بسازیم باید به زندگی‌های اصلی مردم مراجعه کنیم.»

زهرا غفاری - قاب کوچک (ضمیمه شنبه روزنامه جام جم)