بازار تبریز در دوره قاجار

این کتاب ضمن بررسی وضعیت بازار و اجزای آن در دوره قاجار، به موضوعاتی چون چگونگی داد و ستد در آن، گروه‌بندی‌های اجتماعی بازار، اصناف و مشاغل موجود در آن، نقش بازاریان در حرکت‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی می‌پردازد.

کتاب در هشت فصل با عناوین «تبریز و تاریخ مختصر آن»، «پیشینه بازار در ایران و تبریز تا روی کار آمدن قاجار»، «وضعیت بازار تبریز در دوره قاجار از نظر کالبدی، اقتصادی و تجاری»، «بازار و بازاریان تبریز و حرکت‌های سیاسی - اجتماعی عصر قاجار»، «فضاهای مذهبی، فرهنگی و خدماتی بازار تبریز در دوره قاجار»، «وضعیت اجتماعی بازار تبریز در دوره قاجار»، «معرفی برخی از اجزا مهم و تاریخی کالبد بازار تبریز» و «نگاهی گذرا به موضوع نظارت و امنیت در بازار تبریز» تهیه و تنظیم شده است.

نخستین فصل کتاب، موقعیت جغرافیایی و تاریخی تبریز از زمانی که در منابع تاریخی به آن اشاره شده تا روی کار آمدن قاجار، به صورت مختصر بیان شده است. اما از تبریز در دوره قاجار به دلیل ارتباط بیشتر، اطلاعات بیشتری از این دوره شامل وضعیت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این شهر ارائه می‌شود. در بخش دیگری از این فصل نقشه‌های تاریخی تبریز همچون نقشه تره‌زل و نقشه دارالسلطنه تبریز مورد بررسی قرار می‌گیرند.

در فصل دوم اشاره مختصری به آثار برجای مانده از دوره قبل از اسلام در ایران شده که نشان‌دهنده تشکیلات اقتصادی و صنفی است و در دوره اسلامی، چگونگی پیدایش بازار با معماری خاص آن در دوره‌های مختلف با استناد به گزارش‌های مورخان و سیاحان و با تاکید بر بازار تبریز بیان شده است.

نویسنده در صفحه 42 کتاب به گزارش کلاویخو از تبریز و بازارش استناد می‌کند و می‌نویسد: «...چون از این کاروانسراها خارج شویم به خیابان‌ها و بازارهایی می‌رسیم که در آنها همه گونه کالا فروخته می‌شود. در بازار پارچه‌های ابریشم و پنبه و تافته و ابریشم خام و جواهرات و همه گونه ظروف می‌توان یافت. درواقع گروه کثیری از بازرگانان و مقادیر بسیاری کالا در این شهر وجود دارد... در سراسر تبریز ساختمان‌های زیبا و مساجد بسیار دیده می‌شود مخصوصا مساجد با کاشی‌های آبی و طلایی آراسته شده‌اند. دیدیم که در بسیاری از میدان‌های عمومی میوه و همچنین خوراک پخته و تمیز که به انحاء مختلف تهیه می‌شوند به حد وفور موجود است.»

مولف در فصل بعدی نیز با استناد به گزارش‌های مورخان و سفرنامه‌نویسان، وضعیت کالبدی بازار تبریز و تغییرات احتمالی و احداث‌های جدید آن را بیان می‌کند. این تغییر و تحولات به دلیل عوامل و حوادث طبیعی مانند سیل و زلزله روی داده است. همچنین در این فصل، توصیف سیاحان و جهانگردان از وضعیت تجاری و اقتصادی بازر تبریز و عوامل موثر بر اقتصاد شهر و بازار در قرن نوزدهم میلادی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

چگونگی پیدایش حرکت‌هایی چون مقابله با روس‌ها، نهضت تنباکو، نهضت مشروطیت، استبداد صغیر و تبیین نقش بازاریان تبریز در این جریانات موضوع فصل چهارم کتاب است. در قسمتی از این فصل تعدادی از چهره‌های شاخص تبریز که با بازار و بازاریان آن مرتبط بوده‌ و در به ثمر رساندن حرکت‌های سیاسی - اجتماعی نقش مهمی ایفا کردند، معرفی می‌شوند.

در فصل بعدی مساجد و مدارس بازار معرفی شده و با استناد و تکیه به مدارک موجود از جمله وقف‌نامه‌ها، بانیان بناها، تغییرات به عمل آمده در آن و نقش و اهمیت آنها در دوره قاجار توضیح داده شده و فضاهای خدماتی موجود در بازار و محدوده آن چون زورخانه‌ها، حمام‌ها، قهوه خانه‌ها و انجمن‌های خیریه معرفی می‌شوند.

درباره مساجد بازار و ارتباط این دو مرکز با یکدیگر در صفحه 133 کتاب می‌خوانیم: «بازار و مسجد به‌صورت توامان جدایی‌ناپذیر، قرن‌های متمادی عرصه اصلی حیات جامعه شهرنشین در ایران و اکثر کشورهای اسلامی بوده‌اند. مساجد به‌طور اعم و مساجد بازار به‌طور اخص، از دیرباز مهمترین مراکز مذهبی، اجتماعی و سیاسی شهر بوده و علاوه بر نقش تعیین کننده و آگاهی دهنده مسائل عقیدتی و سیاسی مسائل آموزشی را نیز برعهده داشتند. به هنگام بحران‌های اجتماعی، به ویژه در اوقات مقابله با عوامل خارجی یا دستگاه حکومتی از مساجد به‌عنوان سنگر اجتماعی مردم برای تجمع استفاده می‌شده است.»

کتاب در فصل بعدی خود به اصناف، تجار، پیشه‌وران، وضعیت آنها در دوره صفویه و قاجار به‌ویژه در تبریز مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد و هرکدام از پیشه‌وران و مشاغل موجود در بازار تبریز به صورت مستقل معرفی و توضیحاتی درباره آنها ارائه می‌شود.

در فصل هفتم، راسته‌های اصلی و فرعی بازار، بازارچه‌ها، تیمچه‌ها، دالان‌ها، سراها و دیگر اجزای کالبدی که مجموع تعداد هرکدام از آنها به 19 راسته اصلی و فرعی، 11 تیمچه، چهار دالان، 10 سرا و یک میدان می‌رسد، معرفی می‌شوند و شرح مختصری درباره موقعیت و بانیان آن، وجه تسمیه و کارکرد آنها آورده شده است.

فصل پایانی کتاب، ابتدا پیشینه مساله نظارت و امنیت در بازار تبریز در دوره صفویه را مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد و سپس همین مساله را در دوره قاجار به تفصیل بررسی می‌کند.

چاپ نخست کتاب «بازار تبریز در دوره قاجار» تالیف مشترک اصغر نجفی و اشرف گلچین در 300 صفحه با شمارگان یک‌هزار نسخه و بهای 13 هزار تومان از سوی انتشارات آلتین روانه بازار کتاب شد.

ایبنا