«چتر عاشقی» و عدالت در‌ قضاوت

«چتر عاشقی» داستان زندگی دختری جوان به نام ریحانه (کریمی) را روایت می‌کند که در آستانه ایام عزاداری امام حسین(ع) وارد خانه‌ای قدیمی می‌شود. با ورود وی به این خانه اتفاقاتی رقم می‌خورد که باعث اختلاف بین همسایه‌ها می‌ شود. در واقع این فیلم روایت انسان‌هایی است که در برابر مشکلات صبوری می‌کنند. روایت انسان‌هایی که زیر چتر عاشقی بخل و حسد را از خود دور می‌کنند تا عاشقانه یکدیگر را دوست بدارند. هسته مرکزی قصه از حیث فرمی واجد نوعی تعلیق‌افکنی و پنهان نگه داشتن رازی است که در زندگی ریحانه وجود دارد. قصه‌ به گونه‌ای پیش می‌رود تا مخاطب نیز از لحاظ روانی ـ رفتاری درست در موقعیت شخصیت‌های قصه قرار گرفته و از طریق این همذات‌پنداری، قضاوت مخاطب را نیز نسبت به ریحانه به چالش می‌کشد.

شاید مخاطب در ارزیابی این موقعیت بخصوص در یک‌سوم پایانی فیلم که همه ظواهر و نشانه‌های خلافکار بودن ریحانه را پررنگ می‌کند دست به همان قضاوت‌هایی بزند که شخصیت‌های فیلم می‌زنند. البته همه اعضای آن خانه نگاه یکسان به ریحانه نداشته و دراین میان بیشتر از همه آقا حشمت است که از همان ابتدا هم با سوءظن به ریحانه نگاه می‌کرده و در نهایت نیز قرار است او به عنوان ضد قهرمان تلطیف شده دچار تحول اخلاقی شود.

با این حال نقطه ضعف فیلم در بازنمایی رفتارشناسی اعضای آن خانه است که بیش از آن‌که صورتی واقع‌گرایانه داشته باشد لحن دستوری - اخلاقی به خود گرفته و اغراق‌آمیز جلوه می‌کند. این‌که به‌‌رغم واکنش‌های سوءتفاهم‌برانگیز حشمت آنها بویژه همسرش مدام نسبت به نظراتش جبهه‌گیری کرده و او را به نفی قضاوت درباره دیگران تاکید می‌کنند. همه همسایه‌ها نیز تقریبا همین روال را پیش می‌گیرند. این فضاسازی از دو حیث قابل نقد است. از سوی دیگر این موضعگیری‌ها و تاکید موتیف‌وار این‌که نباید درباره مردم زود قضاوت کرد پیامی است که از شدت تکرار به ضد خود بدل شده و تاثیرات دراماتیکی خود را از دست می‌دهد.

موقعیت‌های انتزاعی - اخلاقی باید صورتی نمایشی و تصویری به خود بگیرد تا بتواند از حیث مخاطب‌شناسی باورپذیر شود. تاکید مدام بر نفی قضاوت، ساختار درام را شعاری کرده است و به نوعی از گفتمان اخلاقی خود اثر نیز خارج شده و به یک شعار فرامتنی بدل می‌شود.

چترعاشقی گرچه یک فیلم مناسبتی است، اما بیش از آن‌که از ساحت مفهومی و ارزشی این مناسبت در پیوند دراماتیک با قصه استفاده کند از مراسم و آیین‌های محرم به عنوان عناصر بصری و نمایشی و بسط قصه استفاده می‌کند، با این حال یک موقعیت قیاسی تلویحی ایجاد می‌کند که واجد نوعی هشدار و تلنگر درونی است. به این معنی که عزاداری امام حسین(ع) صرفا در اجرای مراسم و شکل‌گرایی آیینی - دینی خلاصه نشده و خودسازی انقلابی متاثر از این حماسه باید در رفتار و اخلاق عملی افراد رخ دهد تا حسینی زیستن معنا پیدا کند و از این تمهید برای تبیین مذهبی پیرنگ قصه که درباره قضاوت کردن است صورت‌بندی می‌شود. یکی از نقاط قوت فیلم انتخاب لوکیشن و معماری آن خانه قدیمی است که نوعی زیست جمعی متناسب با پیرنگ قصه را پوشش داده و به خوبی بازنمایی می‌کند. در واقع لوکیشن و فضای فیزیکی داستان پیوند نمادین و نهادین با فضای دراماتیکی اثر داشته و به تثبیت یگانگی فیلم کمک می‌کند.

چتر عاشقی ساختار روایی خود را بر مبنای فاصله‌گذاری بین رمزگذاری و رمزگشایی قرار می‌دهد تا از فضای میانی این موقعیت در جهت بسط قصه بهره ببرد، اما هم زمان واقعی و هم زمان نمایشی ابهام و ابهام‌زدایی درباره ریحانه کمی طولانی است که این به قدرت باورپذیری پیام قصه لطمه می‌زند. با این حال چتر عاشقی را می‌توان از جمله فیلم‌های قابل قبول دانست که دست‌کم به شعور مخاطب توهین نمی‌کند و در یک فضای متین و آرام به طرح قصه خود می‌پردازد. در این میان نباید بازی خوب نازنین کریمی در نقش ریحانه را نادیده گرفت.

سیدرضا صائمی ‌/‌ جام‌جم