شهری کوچک در اعماق زمین

جام جم سرا: انجام کارهای بانکی با آن صف‌های طولانی، سر زدن به چند اداره دولتی، انجام خریدهای روزانه و... با وجود ترافیکی که حالا دیگر تقریبا در تمام ساعات روز ادامه دارد، به اندازه کافی وقت‌گیر و اعصاب خرد کن است.

با اتوبوس و تاکسی یا خودروی شخصی هم فرقی نمی‌کند. برای انجام هر کدام از این کارها باید به یک نقطه از شهر سر بزنید، از کار و زندگی بیفتید، کلی وقت هدر بدهید، حرص و جوش بخورید و دست آخر هم ممکن است فرصت پیدا نکنید همه کارهایی را که نوشته‌اید انجام دهید.

این خاصیت زندگی در کلانشهرهای پرجمعیتی همچون پایتخت است. شهری ترافیک زده با چند میلیون دستگاه خودرو و موتورسیکلت و میلیون‌ها شهروندی که هر روز برای انجام کارهای روزمره‌شان میلیون‌ها سفر درونشهری را رقم می‌زنند.

تمرکز ادارات و شرکت‌ها و مراکز خدماتی، رفاهی و تفریحی روی سطح زمین انجام بسیاری از سفرهای درون‌شهری را اجتناب‌ناپذیر کرده است، در حالی که شاید اگر بخش قابل توجهی از این مراکز خدماتی به صورت زیرساخت‌هایی در زیر زمین تعبیه می‌شد، به میزان قابل‌توجهی از حجم ترافیک کاسته و شهر نیز یک گام بلند به سوی توسعه و پیشرفت نزدیک‌تر می‌شد.

این نسخه‌ای است که بسیاری از شهرهای دنیا از سال‌ها پیش به سراغ آن رفته‌اند تا با یک تیر دو نشان بزنند؛ هم از انجام سفرهای غیرضروری روی سطح زمین که موجب تشدید ترافیک می‌شود جلوگیری کنند و هم به تدریج راه قرار گرفتن در مسیر توسعه شهری را هموار کنند.

با ایجاد فضاهای زیرساختی شامل مجموعه‌ها و مراکز خدماتی، رفاهی و تفریحی و انتقال و توسعه خدمات شهری به زیر زمین در واقع شهرهای کوچکی در زیر زمین ایجاد خواهد شد که قادر خواهند بود بسیاری از خدمات مورد نیاز شهروندان را بدون نیاز به تردد در روی سطح زمین به شهروندان ارائه دهند.

مطالعات اولیه این طرح ‌اکنون در کمیسیون‌های عمران و شهرسازی شورای شهر تهران در حال انجام بوده و قرار است مرحله اول اجرای آن تا پایان امسال به سازمان‌ها و دستگاه‌های خدماتی از جمله شهرداری ابلاغ شود.

کلانشهر تهران نخستین شهری است که برای ایجاد شهری کوچک زیر پوسته شهر اصلی انتخاب شده است و در صورت موفقیت‌آمیز بودن نتایج این طرح، می‌تواند الگویی برای اجرا در دیگر کلانشهرهای کشور باشد.

طرحی برای چهارگوشه شهر

میدان هفت تیر، محدوده خیابان و میدان انقلاب، محدوده بازار، میدان آرژانتین و پارک‌سوار بیهقی، محدوده میدان تجریش، محدوده میدان آزادی، میدان راه‌آهن و پایانه جنوب به عنوان پهنه‌های نهایی و مستعد ساخت و توسعه فضاهای زیرسطحی در پایتخت مطالعه و انتخاب شده‌اند.

قراراست این فضاسازی‌ها از میدان هفت تیر آغاز شود، حجم بالای تردد‌های شهروندان و خودروها مهم‌ترین دلیلی است که موجب شده میدان هفت تیر به عنوان اولویت اول انتخاب و معرفی شود.

ایجاد فضاسازی‌های خدماتی در زیر شهر شاید در وهله اول اتفاقی عجیب و تازه به نظر برسد، اما در حقیقت چنین فضاهایی ‌اکنون نیز وجود دارد و بسیاری از شهروندان از آنها استفاده می‌کنند.

تونل‌های شهری، ایستگاه‌ها و فروشگاه‌های مترو، زیرگذر چهارراه ولیعصر، پارکینگ‌ها و انبارهایی که زیر زمین و ساختمان‌های بلند قرار دارد نمونه‌هایی از این فضاسازی‌هاست که همه ما در چند سال اخیر از خدمات آنها استفاده کرده‌ایم. اینها بخشی از فعالیت‌های خدماتی و رفاهی برای شهروندان همین شهر است که به زیر زمین منتقل شده است.

چهارراه ولیعصر، تجربه اول

تجربه چهارراه ولیعصر و موفقیت آن شاید نمونه کوچکی باشد از آنچه قرار است بزودی در پایتخت توسعه پیدا کند.

بررسی‌ها نشان داده احداث زیرگذر نه تنها تردد عابران را در این محدوده آسان و ایمن‌تر کرده بلکه حجم ترافیک و گره‌های آن را نیز کمتر کرده است. البته در این مورد در ابتدا هدف فقط ایجاد گذرگاهی در زیر زمین بود تا هم از حجم تردد عابران پیاده‌روی زمین کاسته شود و هم در حد امکان از وقوع حوادث ترافیکی که تداخل عابران پیاده با خودروها آن را رقم می‌زند پیشگیری شود، اما تجربه موفق اجرای این طرح در ادامه رویه آن را کمی تغییر داد.

نتیجه این شد که هم‌اکنون این زیرگذر به محلی برای استقرار تعدادی از فروشگاه‌ها و مغازه‌های تجاری و خدماتی نیز تبدیل شده که شهروندان می‌توانند هنگام تردد در این زیرگذر علاوه بر این‌که امنیت جانی خود را با حرکت در زیر زمین تضمین می‌کنند، بخشی از خدمات مورد نیاز خود را نیز دریافت کنند.

وقتی قرار است محدوده زیر زمین میدان هفت تیر به مرکز خدماتی و رفاهی تبدیل شود گزینه‌ها و پیشنهادهای فراوانی مطرح می‌شود و برای مثال نبود سرویس بهداشتی در محدوده این میدان مشکلی است که بارها از سوی شهروندان و شورایاران مطرح شده است. کمبود فضاهای فرهنگی مانند فرهنگسرا و کتابخانه و امکانات ورزشی از جمله خدماتی است که براحتی با اجرایی شدن این طرح کمبود آن روی زمین که به دلیل محدودیت فضا احداث آن امکان‌پذیر نیست، قابل جبران است.

مهم‌تر از همه این‌که این کار دردسرهای کمتری هم دارد زیرا این نوع از فعالیت‌های عمرانی چون در زیر زمین انجام می‌شود در ترافیک، عبور و مرور روزمره شهروندان و فعالیت‌های واحدهای تجاری و اداری این محدوده نیز مشکلی ایجاد نمی‌کند و مهم‌تر از همه این‌که تخریب‌ها و آثار آن بر محیط زیست هم به مراتب کمتر از اجرای طرح‌هایی در روی زمین خواهد بود.

یک شهر زیرزمینی کوچک

آنهایی که فقط یک بار گذرشان به ایستگاه‌های مترو افتاده باشد حتما مغازه‌ها و غرفه‌های کوچک و بزرگی را که داخل ایستگاه‌ها با هدف کسب و کار راه‌اندازی شده‌ است، دیده‌اند؛ از غرفه‌های فروش کتاب و لوازم‌التحریر گرفته تا عطرفروشی‌ها، سوپرمارکت‌ها، مغازه‌های لباس‌فروشی، عطاری، فروش کارت شارژ خط‌های اعتباری و تلفن همراه و...

بسیاری از مسافران مترو پس از پیاده شدن از قطار بخش قابل‌توجهی از مایحتاج موردنیازشان را از همین مغازه‌های داخل ایستگاه خریداری می‌کنند و به نظر می‌رسد این غرفه‌ها در طول چند سالی که از فعالیت مترو می‌گذرد، حسابی بین شهروندان جاافتاده‌ و مشتری‌های خود را پیدا کرده‌ است، اما آنچه هم‌اکنون در ایستگاه‌های مترو شاهد آن هستیم در واقع شکل ابتدایی از همین شهر کوچکی است که قرار است در آینده‌ای نه‌چندان دور در قالب ایجاد فضاهای زیرساختی در زیر زمین ایجاد شود.

محمد سالاری، رئیس کمیسیون شهرسازی شورای شهر تهران در گفت‌وگو با جام‌جم، خدماتی را که قرار است در شهر زیرزمینی به شهروندان ارائه شود فراتر از آنچه امروز در مجتمع‌های ایستگاهی مترو انجام می‌شود، می‌داند.

وی تاکید می‌کند: بحث استفاده از فضاهای زیرساختی در کلانشهرها و به‌خصوص تهران فرصت بسیار خوبی است برای ایجاد یکسری فضاهای خدماتی و امکانات تفریحی و رفاهی در فضای زیر زمین.

به گفته سالاری، بالا بودن ارزش ملک در پایتخت، ارزش این فضاهای زیرساختی را بیشتر می‌کند و به همین دلیل در همکاری مشترکی بین کمیسیون‌های عمران و شهرسازی شورای شهر موضوع احداث مراکز خدماتی، تجاری، رفاهی و تفریحی در فضاهای از پیش تعیین شده شهر تهران در حال بررسی‌های کارشناسی است.

احداث فضاها و امکانات شهری در زیر زمین از به‌هم‌ریختگی سیما و منظر شهری جلوگیری می‌کند ضمن این‌که در مورد طرح‌ها و پروژه‌هایی که روی سطح زمین انجام می‌شود در اکثر موارد این ساخت و سازها موجب مسدود شدن اتوبان‌ها و بزرگراه‌ها و اختلال در تردد‌های شهری می‌شود، در حالی که با احداث مجموعه‌های خدماتی در فضاهای زیر پوست شهر، عملا در این مورد مشکل جدی نخواهیم داشت.

سالاری، احداث تونل توحید و نیایش را در واقع نوعی از همین فضاسازی‌های زیرساختی در عمق مشخصی از زمین دانسته و می‌گوید: پروژه مترو به عنوان بخشی از حمل و نقل عمومی شهری، نمونه موفقی از ایجاد فضاهای زیرساختی در زیر زمین است که می‌توان با تکیه بر همین تجربه موفق، موضوع احداث راه‌ها و بزرگراه‌های زیرزمینی را نیز برای انتقال دیگر بخش‌های حمل و نقل عمومی به زیر شهر فراهم آورد.

علاوه بر این با توجه به این‌که ‌اکنون بسیاری از سفرهای درونشهری شهروندان برای دریافت خدمات از سوی ادارات، سازمان‌ها، بانک‌ها و شرکت‌های مختلف انجام می‌شود مهم‌ترین بخش مورد تاکید در ایجاد فضاهای شهری در زیر زمین، امکان ارائه این خدمات در فضاهای زیرساختی شهری به مردم است.

البته این‌طور که سالاری می‌گوید اجرای طرح فضاسازی‌های شهری در زیر زمین مربوط به دیروز و امروز نیست و سابقه‌ای چند ساله دارد. به گفته وی، مطالعات امکان‌سنجی این طرح در سال 89 از سوی جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران آغاز شد، اما پس از مدتی به دلایلی متوقف شد تا به امسال که مطالعات آن مجددا از سر گرفته شده و قرار است یافته‌هایی که در گذشته انجام شده بود یک بار دیگر به‌روزرسانی شود. این بررسی‌ها پس از تکمیل مجددا به شورای شهر تهران ارسال خواهد شد تا در صورت تائید نهایی به مرحله اجرا دربیاید.

رئیس کمیته عمران شورای شهر تهران تاکید می‌کند: موضوع فقط رفع گره‌های ترافیکی و سهولت در رفت و آمدها نبوده، بلکه قرار است براساس این طرح فضاهایی مانند واحدهای تجاری، خدماتی، پارکینگ و حتی فضاهای تفریحی در این مجموعه زیرسطحی پیش‌بینی شود. با این حال مهم‌ترین هدف از اجرای طرح فضاسازی‌های زیرسطحی، ساماندهی و کاهش آشفتگی در محدوده‌ها و مراکز پرتردد شهر است.

زلزله؛ خطری که در کمین است

حالا دیگر همه می‌دانند کشور ما جزو کشورهای زلزله‌خیز دنیاست و در این میان تهرانی‌ها سال‌هاست انتظار زلزله‌ای را می‌کشند که زمان وقوعش معلوم نیست، اما آمدنش حتمی است. زلزله‌ای که در خوشبینانه‌ترین شرایط اگر قدرتی معادل 6 ریشتر هم داشته باشد شهر را در معرض نابودی جدی قرار خواهد داد.

در این میان بسیاری از تاسیسات و زیرساخت‌های شهری در هنگام وقوع زلزله تهدید جدی برای شهر و شهروندان به شمار می‌آید؛ تهدیدی که تاکنون بارها اعضای شورای شهر در دوره‌های پیشین و فعلی فعالیت شورا و مسئولان سازمان مدیریت بحران شهر تهران نسبت به خطری که از این بابت هنگام وقوع حوادث طبیعی پایتخت را تهدید می‌کند، هشدار داده‌اند.

رئیس کمیسیون شهرسازی شورای شهر تهران نیز با تائید این موضوع می‌گوید: متاسفانه تاسیسات آب، برق و بخصوص گاز و فاضلاب در شرایطی است که نحوه کار گذاشتن آنها در دهه‌های گذشته حالا آنها را به معضلی برای شهر تبدیل کرده است.

لوله‌های گاز، فاضلاب و آب در دوره‌های گذشته به نحوی در زیر زمین جاگذاری شده که حالا اغلب آنها کهنه و پوسیده است و نیاز به تعمیرات جدی دارد، در حالی که هرگونه دستکاری در آنها در شرایط فعلی هم زمانبر بوده و هم به این راحتی‌ها قابل انجام نیست در نتیجه این شرایط خود می‌تواند در هنگام وقوع زلزله در شهر تهران به تهدید جدی برای شهر تبدیل شود.

به گفته سالاری، مشکل فاضلاب شهری نیز دقیقا همین‌طور است و در هنگام وقوع زلزله‌ای در تهران، احتمال ترکیدگی لوله‌ها و پخش شدن فاضلاب شهری روی سطح زمین و انتقال بیماری‌های عفونی در نتیجه حضور حیوانات موذی اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.

سالاری تصریح می‌کند: بخشی از طرح فضاهای شهری به موضوع بازنگری در تاسیسات آب، گاز و فاضلاب و بهبود وضع کارگذاری آنها در زیر زمین البته با همکاری دستگاه‌های مسئول اختصاص خواهد داشت تا این خطر بالقوه برطرف شود.

به گفته این عضو شورای شهر تهران، البته شهرداری با احداث پروژه پل صدر با انتقال دکل‌های برق فشار قوی به زیر زمین که علاوه بر به‌هم‌ریختگی سیما و منظر شهری، مشکلاتی را برای اهالی این محدوده ایجاد کرده بود، در واقع به نوعی یک گام برای ایجاد فضاهای زیرساختی در زیر پوست شهر برداشته است.

سالاری تاکید می‌کند: موضوع ایجاد فضاهای زیرساختی شهری فقط به همین موارد محدود نمی‌شود و شامل بخش‌های متنوعی است که چون هنوز مطالعات کارشناسی آن ادامه دارد تا نهایی شدن بررسی‌ها، ترجیح بر این است که اعلام جزئیات بیشتر به آینده نزدیک موکول شود تا اطلاعات پخته‌تری در این زمینه به شهروندان ارائه شود.

مرحله اول اجرای طرح فضاسازی‌های زیرساختی در زیر زمین، قرار است تا پایان امسال در بخش‌هایی از شهر تهران اجرا شود. مسئولان شهری امیدوارند با اجرای این طرح با یک تیر دو نشان بزنند. از یک‌سو هم به روان شدن بار ترافیک شهر کمک کرده و بخش قابل‌توجهی از سفرهای درونشهری در روی زمین را حذف و به زیر زمین منتقل کنند و از سوی دیگر کلانشهر تهران را یک گام به شهری توسعه‌یافته نزدیک‌تر کنند.

پوران محمدی /‌ گروه جامعه