وقتی مردم به تنوع روی خوش نشان می‌دهند

سال‌های ابتدایی دهه 1360 که فقط دو شبکه تلویزیونی وجود داشت، میزان تولید با توجه به جنگ تحمیلی به حداقل خود رسیده و اندک برنامه‌های تولیدی نیز اختصاص به گروه کودک یا گروه جنگ داشت.

بیژن بیرنگ و مسعود رسام که بعدها به موفق‌ترین برنامه‌سازان سیما تبدیل شدند، با محله بهداشت و محله بروبیا نخستین برنامه آیتمی موفق تلویزیون پس از انقلاب را ساختند که بشدت هم مورد توجه مردم قرار گرفت. داشتن پیام‌های اخلاقی در بطن قصه از مهم‌ترین اصول برنامه‌سازی در آن ایام به حساب می‌آمد که باید مورد توجه دقیق‌سازندگان این آثار قرار می‌گرفت.

رسام و بیرنگ که بخوبی به این اصل واقف بودند، کارشان را بر همین پایه در این دو مجموعه پربیننده استوار ساخته و پیام‌های اخلاقی مورد نظر را در تاروپود قصه خویش گنجاندند. در محله بروبیا شخصیت‌های اصلی در قالب نوجوان ساکن یک محله بوده و هربار با موضوعی مواجه می‌شدند که در ادامه به نکاتی آموزشی برای مخاطبان کم‌سن و سال برنامه ختم می‌شد؛ مسائلی همچون عبور از خیابان و توجه به علایم راهنمایی و رانندگی و... که به بهترین شکل ممکن با قصه ترکیب شده و وجوه نمایشی آن بشدت تقویت می‌شد.

پس از موفقیت برنامه یاد شده این گروه به فکر تولید برنامه‌ای دیگر با شخصیت‌هایی متفاوت‌تر افتادند که محله بهداشت نام گرفت. این برنامه همان‌طور که از نامش پیداست حول محور بهداشت چرخیده و به زبانی ساده و همه فهم در قالب آیتم‌هایی شیرین و جذاب ساخته شد. در این برنامه، شخصیت‌های جدیدی به شخصیت‌های آشنای محله بروبیا اضافه شد که از شاخص‌ترینشان می‌توان به هپلی با بازی حسین محب‌اهری اشاره کرد که بسرعت نامش وارد زبان عامه مردم شد؛ موجود کثیف و ژولیده‌ای که در برابر تمیزی و استحمام مقاومت کرده و دیگر شخصیت‌ها از آن دوری می‌کردند. در کنار آن می‌توان به شخصیت‌هایی همچون پدر و پسر کیمیاگر اشاره کرد که برای بچه‌های آن دوران بسیار جذاب و دوست‌داشتنی به نظر می‌رسید. اما این تجربه موفق ادامه پیدا نکرد و به خاطره‌ای شیرین برای مخاطبانش تبدیل شد که پس از گذشت سه دهه همچنان پابرجا مانده است. در همان ایام برنامه‌هایی با عنوان فانوس خیال و جنگ هنر هفتم با محوریت سینما روی آنتن رفتند که با توجه به فقدان برنامه‌های اینچنینی، در آن ایام بشدت مورد توجه عموم بویژه قشر جوان دوستدار هنر هفتم قرار گرفتند.

جنگ هنر هر هفته به معرفی فیلم‌های در حال اکران و مصاحبه با برخی از تماشاگران و سینماگران اختصاص داشت که گاه آیتم‌های ویژه‌ای هم آن را همراهی می‌کرد. نکته مهم این برنامه تنوع نسبی آن در قیاس با جنگ‌های تلویزیونی دهه 1360 و نیز اجرای بسیار مسلط علی شیدفر بود. از سوی دیگر این برنامه تبلیغ خوبی هم برای سینمای تازه پا گرفته ایران پس از انقلاب به حساب می‌آمد که قابلیت کشاندن مخاطبان بالقوه سینما را به سالن‌ها داشت.

کمبود برنامه‌های سرگرم‌کننده

سیمای اقتصاد یکی دیگر از برنامه‌های آیتمی شبکه یک سیما با محوریت اقتصاد بود که احمد مندوب هاشمی اجرای آن را برعهده داشت و خود یکی از بازیگران اصلی قطعات کوتاه نمایشی آن بود. قصه‌های آیتم نمایشی عمدتا طنز انتقادی ملایمی با درونمایه اقتصاد و شهرنشینی بود که آیتم مهمی از آن روی لهجه و تکیه‌کلام می‌چرخید. سیمای اقتصادی و برنامه مشابه‌اش (سیمای آبادی) با توجه به کمبود برنامه‌های سرگرم‌کننده دهه یاد شده با استقبال مردم روبه‌رو و بازیگرانش را به شهرتی غیرمنتظره رساند تا جایی که برخی از آنها پایشان به سینما هم کشیده شد.

یکی از جدی‌ترین و پربیننده‌ترین برنامه‌های آیتمی سینمایی که اجرای آن را اکبر عالمی به‌عهده داشت، هنر هفتم بود که ساعات پایانی پنجشنبه‌ها را به ساعاتی دوست‌داشتنی برای دوستداران جدی سینما تبدیل کرد. در این برنامه ابتدا عالمی در کنار منتقد مدعو به معرفی فیلم پرداخته و پس از پخش فیلم در آیتم پایانی به نقد مفصل فیلم می‌پرداختند که اتفاقا بازتاب‌های مختلفی در میان طیف‌های مختلف مخاطبان داشت. برای مثال می‌توان به نقد فیلم مرد سوم اشاره کرد که نقد تند و تیز آن با واکنش‌های اغلب منفی منتقدان سینمایی زمان خود مواجه شد.

جنگ هفته را می‌توان موفق‌ترین جنگ آیتم محور سرگرم‌کننده سیما در دهه 60 به حساب آورد که دامنه آن به اوایل دهه 70 هم کشیده شد. آیتم‌های کوتاه نمایشی اغلب درونمایه کمدی داشته و شخصیت‌های اصلی آن را عموما یک زوج نه چندان جوان تشکیل می‌دادند. جذاب‌ترین آیتم جنگ هفته که عصرهای جمعه روی آنتن می‌رفت، آیتم هشدارهای پلیس بود که در هر قسمت به یکی از انواع سرقت‌ها پرداخته و راه‌های جلوگیری از آن را به نمایش می‌گذاشت. پس از پایان جنگ تحمیلی، جُنگ‌های ترکیبی مختلفی روی آنتن رفت که هرکدام با آیتمی از مخاطبان ارتباط برقرار کرد، اما هیچ‌یک به یک جریان ختم نشد.

در دهه 70 و با افتتاح شبکه‌های سه و تهران، تولید برنامه‌های سرگرم‌کننده در دستور کار شبکه‌های یاد شده قرار گرفت که بدون شک موفق‌ترین و پربیننده‌ترینشان سریال‌های شبانه عموما 90 قسمتی بود. مهران مدیری و گروه بازیگران جوانش از یک‌سو و مهران غفوریان و گروهش از سوی دیگر شروع به تولید جُنگ‌های شبانه سرگرم‌کننده‌ای کردند که بشدت مورد توجه عموم مردم قرار گرفت و تکیه‌کلام‌های شخصیت‌های اصلی آن وارد زبان مردم شد.

پلاک هفت، ببخشید شما و زیر آسمان شهر 1 و 2 از جمله این جُنگ​ها بودند که عموما در یک لوکیشن ثابت می‌گذشت و نیاز چندانی به صرف هزینه‌های هنگفت نداشت. با همه اینها اصرار این دو گروه بر تکرار فرمول‌های آشنا، به مرور این روند رو به رشد را متوقف کرده و به ریزش مخاطبان عمیق منتهی شد.

شما و سیما دیگر برنامه آیتم محور شبکه اول سیماست که به معرفی تولیدات شبکه‌های مختلف و گفت‌وگو با عوامل آن اختصاص دارد و بینندگان را هرچه بیشتر با فضای پشت صحنه آثار مذکور آشنا می‌کند شما و سیما با‌سابقه‌ای بیست ساله یکی از قدیمی‌ترین برنامه‌های آیتمی سیما در سه دهه اخیر است که همچنان به پخش خود در ظهرهای جمعه هر هفته ادامه می‌دهد.

«90» وارد می‌شود

در دهه 80 می‌توان به سه برنامه آیتم محور با نام‌های نود، هفت و پایش اشاره کرد که هریک در حوزه‌ای متفاوت ساخته شده‌اند؛ از ورزش و سینما گرفته تا اقتصاد. در این میان نود با توجه به پرداختن به ورزش جذاب فوتبال و حواشی بی‌پایانش موفق‌تر از بقیه از کار درآمد و دوشنبه شب‌ها جمعیتی میلیونی را پای گیرنده‌ها نشاند. عادل فردوسی‌پور به عنوان همه‌کاره و مغز متفکر نود با تکیه بر هوش خود نقش کلیدی در این موفقیت داشته و دارد و در عین حال تلاش زیادی هم برای تولید آیتم‌های متنوع به خرج داده که گاه بسیار هم خوب از کار درآمده است.

برنامه هفت نیز در وهله نخست پیش از هرچیز با نود مقایسه شده و اصطلاحا نود سینمایی لقب گرفت، بی‌آن‌که توجهی به تفاوت ماهوی این دو مقوله شود. همین موضوع کار را برای فریدون جیرانی و گروهش در ابتدا مشکل کرد و آنها را به چالشی جدی واداشت. سرانجام جیرانی توانست بر مشکلاتی از این دست فایق آمده و هفت را به برنامه‌ای موفق در باره سینما تبدیل کند. محمود گبرلو هم در ادامه هفت، دوری از حاشیه‌ها را در دستور کار قرار داد و از سوی دیگر آیتم‌های تازه‌ای را تدارک دید. همین به ریزش آیتمی از مخاطبان و اضافه شدن مخاطبانی تازه به هفت منجر شد که تا حدود زیادی موفق بود و توانست این برنامه را سرپا نگه داشت.

پایش با اجرای مرتضی حیدری ـ مجری موفق و مسلط برنامه‌های سیاسی ـ نگاه تازه و در عین حال جدی و چالشی به مقوله اقتصاد داشته و آیتم‌های متفاوتی را برای این امر تدارک دیده است. از گفت‌وگو با کارآفرینان نمونه کشور گرفته تا بررسی یک موضوع روز اقتصادی که بخوبی می‌تواند بیننده عام تلویزیونی را هم راضی نگه دارد. در این میان تنها باید به ساعت پخش نامناسب آن در نیمه شب و ساعات ابتدایی بامداد اشاره کرد که همان مخاطبان اشاره شده را از خود دور می‌سازد!

رادیو نیز به عنوان یک رسانه مهم و تاثیرگذار با قدمتی هفتاد و چند ساله اهمیتی ویژه برای برنامه‌های آیتمی قائل بوده و آیتم مهمی از کنداکتور خود را به آن اختصاص داده است. صبح جمعه با شما که بعدها به جمعه ایرانی تغییر نام داد و راه شب از مهم‌ترین برنامه‌های رادیویی در این حیطه هستند که بشدت در جذب مخاطب موفق بوده‌اند. راه شب که قدیمی‌ترین برنامه از این جنس لقب گرفته از آیتم‌های جذابی تشکیل می‌شد که بخوبی مخاطبان شب بیدار خود را راضی نگه می‌داشت و سرگرم می‌کرد. صبح جمعه با شما بی‌اغراق پرشنونده‌ترین برنامه دهه 1360 رادیوست که صبح‌های جمعه تا حوالی ظهر با بهره‌گیری از بهترین‌های این عرصه همچون زنده‌یادان منوچهر نوذری، مهین دیهیم، عزت‌الله مقبلی و... قطعات نمایشی شیرینی را به مخاطبان خویش عرضه کرده و لبخند بر لبانشان می‌نشاند؛ آن هم در ایامی که جنگ هنوز ادامه داشت و حتی پای آن به شهرها هم کشیده شده بود و جامعه نیاز شدیدی به برنامه‌های مفرح از این جنس داشت. صبح جمعه با شما این وظیفه را بخوبی در آن سال‌ها ایفا کرد، ولی در اوایل دهه 70 و با افزوده شدن به شبکه‌های تلویزیونی، به مرور کیفیت خود را تا حدود زیادی از دست داد و با ریزش جدی مخاطب روبه‌رو شد. (محمد جلیلوند / ضمیمه قاب کوچک)