تحول نظام قضایی ایران در دوره پهلوی اول

کتاب در هشت فصل تحول در نظام قضایی ایران را در دوره پهلوی اول مورد بررسی قرار داده است.

اصلاح عدلیه در ایران آرزویی دیرین بود که مشروطه هم نتوانست به آن سروسامانی بدهد اما وقتی رضا شاه آمد و با قدرت و استبداد تلاش کرد آرزوهای وامانده از نهضت مشروطه را محقق کند، عدلیه را نیز هدف گرفت. وی آدمی مانند خودش یعنی داور را که مستبدانه عمل می کرد، انتخاب کرد تا عدلیه را تبدیل به دادگستری کرده و نظام قضایی ایران را متمرکز کند. این تمرکز در ادامه و امتداد ایجاد یک دولت مقتدر و توانا بود که بتواند تمامی کشور را زیر سلطه خود داشته باشد. دولت مدرن اما مستبد رضاشاه این کار را با کمک داور که طی چندین سال (1305 _ 1312) مسوولیت این وزارت خانه را داشت، به انجام رساند. بعدها معلوم شد این تغییرات گرچه جهت گیری خوبی داشت، اما به دلیل ضعف های بنیادینی که فرهنگ ایرانی از هرجهت برای ایجاد یک نظام متعادل و عادلانه وجود داشت، کار چندانی از پیش نرفت. به عبارت دیگر قضا نیز مانند دیگر تحولاتی که برای مدرنیزاسیون کردن ایران صورت گرفت ناقص اجرا شد. جان کلام این که وقتی فساد ریشه کن نشود، مدرن کردن دولت و متمرکز آن مشکل را حل نمی کند.

به هر روی این تغییرات مهم برای ایران ما رخ داد، تغییراتی که امروزه نیاز به بررسی و پژوهش دارد، تا روشن شود مسیر آن چگونه بوده، از چه نقطه ای آغاز شده و به کجا رسیده است.

کتاب حاضر که رساله دکتری نویسنده جناب آقای دکتر زندیه دوست و همکار محترم ما در گروه تاریخ دانشگاه تهران بوده _ و روشن است که پس از آن نیز روی آن کار فراوانی صورت گرفته _ اثری است منحصر به فرد در این حوزه پژوهشی که بر اساس متون مکتوب و اسناد منتشر ناشده شکل گرفته و مسإله تغییر در عدلیه را با دقت مورد بررسی قرار داده است.

فصل های کتاب عبارتند از:

اول: نخستین چالش های نظام کهن قضایی تجربه های عصر مدرن (عصر پیشامروطگی)

دوم: رویکرد نظری نسبت به دولت اقتداگرای پهلوی

سوم: علی اکبر داور خان داور معمار اصلاحات قضایی

چهارم: رهیافت دولت به نوسازی نظام قضایی

پنجم: نخستین تکاپوها در ایجاد نظام قضایی

ششم: تحول در نیروی انسانی

هفتم: صورت بندی حقوقی و امور قضایی دستگاه عدلیه

هشتم: تحول اداری و سازمانی

در این کتاب نه تنها تحول در امور قضایی بلکه به طور کلی تحول در نظام حقوقی ایران از جمله بحث تدوین قانون مدنی نیز مورد توجه قرار گرفته است. به این نکته هم باید توجه داشت که حوزه قضا که پیش از آن از آن روحانیون بود و در این تحول به طور کامل در اختیار دولت قرار گرفت، آثاری نیز از لحاظ سیاسی و اجتماعی بر جای گذاشته که نباید از آن غفلت شود.

در این کتاب زندگینامه برخی از شخصیت های اصلی در این تحول قضایی از جمله صدرالاشراف، اسدالله ممقانی، شیخ محمد عبده، و سید نصرالله تقوی نیز مورد بررسی قرار گرفته است.

در پایان کتاب، منابع در سه دسته اسناد، کتابها و نشریات و همین طور تحقیقات فارسی و مقالات و منابع لاتین آمده است. نمایه های خوبی نیز برای کتاب در انتهای کتاب آمده که استفاده از آن را آسانتر می کند.