وقتی بار روانی جنگ در جامعه می‌شکند

این بخشی از سرمقاله روز 24 اسفند روزنامه اطلاعات در سال 67 است. شش ماه پس از پذیرش قطعنامه و در آستانه نوروز، این روزنامه با چنین لحن تندی از دولت می‌خواهد حال که چاره گرانی نه به‌طور مطلق در واردات است و نه در تولید داخلی، مقابله قضایی و جزایی را پیش بگیرد و با مفسدان اقتصادی برخورد کند. مفسد اقتصادی در آن روزها به‌طور غالب به گرانفروش و محتکر گفته می‌شد، کما این‌که همان روز روزنامه اطلاعات خبر از تصویب قانون جدید مبارزه با گرانفروشان و محتکران داده است.

چنین اخبار و تحلیل‌هایی بخوبی اوضاع ایران پس از جنگ تحمیلی یا به تعبیر دیگر پس از پذیرش قطعنامه را نشان می‌دهد، اگر چه پس از پذیرش قطعنامه، آن‌طور که نخست‌وزیر وقت در مصاحبه مطبوعاتی خود در آخرین روز تابستان 67 به روزنامه اطلاعات می‌گوید بار روانی شکسته شد و فراوانی و کاهش قیمت به وجود آمد، اما همه گلایه مردم، رسانه‌ها و حتی خطبای جمعه‌ای همچون مرحوم آیت‌الله مشکینی در نماز جمعه قم از گرانی بوده است. تورم سال 68 بالاترین میزان تورم بعد از انقلاب اسلامی بوده است. شاخص قیمت در این سال در عدد 29 ایستاد که بالاترین رقم تا رکورد بعدی در سال 74 هم بوده است.

تورم به‌عنوان ملموس‌ترین چیزی است که مردم در زندگی عادی خود لمس می‌کنند، اما در سطح کلان‌تر، سال 67 سال اوج گرفتن رکود در ایران هم بوده است. میزان رشد ناخالص داخلی در سال 67 به قیمت ثابت سال 67 به رقم 5ـ درصد رسیده است. مشابه شرایطی که کشور در سال گذشته تجربه کرد. از آن سو درآمد سرانه به کمترین میزان خود از سال 59 رسید و در بخش مصرف هم اگرچه میزان مصرف کالاهای بادوام رشد داشت، ولی کالاهای بی‌دوام و بخش خدمات شاهد افت مصرف مردمی بود. از این‌رو می‌توان گفت اگرچه پذیرش قطعنامه و آتش‌بس باعث شد جو روانی موجود در جامعه کمی تلطیف شود، اما وجود سایر عوامل ساختاری ضعف اقتصادی از جمله خرابی‌های جنگ باعث شد شرایط بزودی بهبود پیدا نکند.

اما در دیگر شاخص‌ها، قطعنامه چه تاثیری گذاشت؟ در فقر داده و اطلاعات آماری در کشور بهتر است صرفا میزان مشارکت در فرآیند آموزش مورد بررسی قرار گیرد. در سال تحصیلی 67 تعداد دانشجویان و دانش‌آموزان در هر چهار مقطع آمادگی، دبستان، راهنمایی و دبیرستان و در هر دو جنس زن و مرد رشد داشته است. این مسیر رشد در چارچوب افزایش جمعیت در انتهای دهه 50 و ابتدای 60 قابل تحلیل است، اما نباید از بازگشت رزمندگان به دبیرستان و دانشگاه و نیز کاهش علل روانی مانع تحصیل بخصوص در میان زنان (مثل نبود امنیت به دلیل جنگ در مناطق مختلف کشور) نیز گذشت. متاسفانه به دلیل فقدان داده‌های روشن، میزان تاثیربخشی این عوامل قابل سنجش دقیق نیست.

خبرگزاری ایرنا در اخبار ویژه‌ای که روز‌های 28 و 29 تیر منتشر کرده می‌گوید در نخستین ساعات اعلام قبولی قطعنامه، چنین اقدامی برای مردم قابل پذیرش نبود و بسیاری از آنان چهره برافروخته و صورتی پر از اشک داشتند. حتی برخی می‌گفتند امام فوت کرده و ایران قطعنامه را قبول کرده است! اما احساسات که فروکش کرد، مشخص شد این هم دوره جدیدی از تاریخ انقلاب اسلامی است؛ مثل وقتی که دوره اقتصاد جنگی به پایان رسید و با همه مشکلات، اقتصاد سازندگی آغاز شد.

در نگارش این مطلب از کتاب اقتصاد ایران در دوران جنگ تحمیلی نوشته فرهاد دژپسند و حمیدرضا رئوف و پایان، سیری در جنگ ایران و عراق (5) نوشته محمد درودیان بهره گرفته شده است.