شمارش معکوس برای کوسه‌های اره‌ای

متاسفانه همه هفت گونه کوسه اره‌ای که در جهان وجود دارد در معرض خطر انقراض هستند، اما نکته بد ماجرا اینجاست که اعضای این خانواده در عین نام‌آشنا بودن همچنان از نظر علمی ناشناخته هستند. صید بی‌رویه و تخریب زیستگاه ازجمله دلایلی است که این آبزیان را روز به روز بیشتر به ورطه نابودی و انقراض سوق می‌دهد. دانشمندان معتقدند که اگر اقدامی عاجل برای شناخت و حفاظت از این گونه‌های نادر صورت نگیرد تا چند سال آینده بی‌تردید به طور کامل از صفحه گیتی محو خواهند شد.

گروه موسوم به متخصصان کوسه‌شناسی یکی از زیرمجموعه‌های علمی تخصصی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی است که سال‌هاست روی اعضای مختلف خانواده کوسه‌های اره‌ای تحقیق و مطالعه می‌کند. این گروه در کنفرانس بین‌المللی کوسه‌ها که در دوربان آفریقای جنوبی برگزار شد، استراتژی جهانی خود برای جلوگیری از انقراض و احیای جمعیت‌های مختلف کوسه‌های اره‌ای در اقصی نقاط جهان را در مقاله‌ای مفصل منتشر کرد.

کوسه‌های اره‌ای در خلیج فارس

پهنه آبی خلیج فارس و دریای عمان یکی از زیستگاه‌های مهم و شناخته شده کوسه‌های اره‌ای است. دکتر ریما جابادو، موسس و مدیر ارشد پروژه اِلاسمو (پروژه تخصصی مطالعه روی کوسه‌های خلیج‌فارس)، فارغ‌التحصیل دانشگاه جیمز کوک استرالیا و محقق دانشگاه امارات متحده عربی یکی از متخصصانی است که تجربه چند سال تحقیقات علمی روی آبزیان ازجمله کوسه‌های اره‌ای را در کشورهای باهاماس، آفریقای جنوبی، آمریکا، استرالیا، کویت، قطر و امارات متحده عربی دارد.

دکتر جابادو تاکنون دو کتاب در زمینه اکوسیستم متفاوت خلیج فارس و نحوه شناسایی کوسه‌های این منطقه منتشر کرده و علاوه بر این یکی از اعضای گروه متخصصان کوسه‌شناسی است که در این کنفرانس شرکت داشته است. او ویژگی‌های شاخص و حیاتی کوسه‌های اره‌ای را در چرخه حیات آنها می‌داند که تا حدودی با دیگر آبزیان تفاوت دارد. جابادو در تشریح این موضوع می‌گوید: «رشد آنها آهسته، کند و بطئی است. از بین نوزادان کوسه‌های اره‌ای فقط تعداد معدودی به بلوغ می‌رسند و علاوه بر این حتی رسیدن به بلوغ نیز پروسه‌ای زمانبر است. مجموع این ویژگی‌ها باعث شده که آنچه از آن تحت عنوان جمعیت مولد یاد می‌شود، براحتی مورد تهدید قرار گیرد.»

البته میزان رشد کوسه‌های اره‌ای از گونه‌ای به گونه دیگر فرق دارد و متاسفانه هنوز در این زمینه با فقر اطلاعاتی مواجه هستیم. هرچند تصور می‌شود که طول عمر برخی گونه‌های زنده‌زا حدود 30 سال و گاهی هم بیشتر از آن است، اما در هر حال اطلاعات بشر درباره این کوسه‌ها کم است.

اما جابادو معتقد است این تفاوت یک نقطه ضعف بزرگ برای این کوسه‌ها محسوب می‌شود. وی می‌افزاید: «کوسه‌های اره‌ای بشدت نسبت به بهره‌برداری‌های بی‌رویه بشر از محیط زیست آسیب‌پذیر هستند نه‌تنها به این دلیل که رشد جمعیت آنها کند و آهسته است بلکه بیشتر به این خاطر که خصوصیات مورفولوژیکی آنها احتمال گیر افتادن در تورهای ماهیگیری را افزایش می‌دهد. علاوه بر این زیستگاه‌های آنها نیز امروزه به شکل قابل ملاحظه‌ای محدود شده است. زادآوری نسبتا کند آنها بیشتر از این لحاظ اهمیت دارد که نشان می‌دهد اگر ذخایر جمعیتی به هر دلیلی از بین برود آنگاه احیای آنها پروسه‌ای زمانبر و شاید هم غیرممکن خواهد بود.»

اگر یک کوسه اره‌ای در تور ماهیگیری گیر کند یا در آن به دام بیفتد، باید هرچه سریع‌تر آزاد شود. ماهیگیران نیز وقتی با این آبزیان سر و کار دارند، باید بسیار مراقب باشند. آنها می‌توانند با دقت تلاش کنند تا تورها و قلاب‌ها از دور بدن حیوان آزاد شود. بریدن تورهای در هم گره خورده یا حداقل آزاد کردن تور در جایی که به قلاب نزدیک است در صورت امکان می‌تواند جوابگو باشد، اما نکته‌ای که ماهیگیران باید بدانند این است که برای اجتناب از آسیب رساندن به این حیوانات حتما باید آنها را در داخل آب نگه داشت یا حداقل تلاش کرد که آبشش‌ها در آب باشد. جابه‌جا کردن حیوان کار اشتباهی است و حتی‌الامکان باید از این کار پرهیز کرد چرا که هم برای انسان‌ها خطرناک است و هم به نفع خود حیوان نیست.

دکتر نیک دالوی از دانشگاه سیمون فریزر بریتیش کلمبیا، یکی دیگر از نویسندگان مقاله ارائه شده به کنفرانس دوربان است. دکتر فریزر نه‌تنها سمت مسئول بخش تحقیقاتی آبزیان کشور کانادا، بلکه در عین حال سمت رئیس هیات مدیره گروه متخصصان کوسه‌شناسی را نیز داراست. وی اهمیت برگزاری چنین کنفرانسی را در لزوم توجه هرچه بیشتر به اعضای این خانواده آسیب‌پذیر عنوان کرده و می‌افزاید: «کوسه‌های اره‌ای هزاران سال مورد احترام جوامع محلی و ساحل‌نشینان در سراسر دنیا بوده‌اند، اما متاسفانه در حال حاضر بیشتر از هر خانواده دیگری از ماهیان در معرض خطر انقراض قرار گرفته‌اند و این شاید همان فاجعه دردناکی باشد که می‌تواند پهنه‌های آبی و حتی منابع عمده غذایی انسان‌ها را بشدت تحت تاثیر قرار دهد.» کوسه‌های اره‌ای جزو گونه‌هایی بشدت در معرض خطر انقراض هستند و خرید و فروش آنها به دلیل قرار گرفتن در ضمیمه یک کنوانسیون تجارت گونه‌های گیاهی و جانوری در خطر انقراض (سایتیس) عملی مجرمانه و غیرقانونی است.

استراتژی‌های جهانی برای حفاظت از کوسه‌های اره‌ای

راهکارهای جهانی برای حفاظت از کوسه‌های اره‌ای بر دو هدف عمده تاکید دارند. نخستین هدف این است که جمعیت‌های مناطق مدیریت شده هرچه بیشتر تقویت و حمایت شوند. مناطقی هستند که در آنها به واسطه مدیریت ماهیگیری، ممنوعیت خرید و فروش غیرقانونی، انجام تحقیقات استراتژیک خصوصا روی گونه‌ها و اعمال طرح‌های حفاظت از زیستگاه‌ها، شرایط نسبت به قبل بهتر شده و طبیعتا گونه‌های مختلف نیز در آنها رو به احیا هستند. هدف این است که در چنین مناطقی تا حد امکان به جمعیت‌های آسیب‌پذیر کمک شود. نحوه انجام این کار نیز می‌تواند به این صورت باشد که دست‌اندرکاران پروژه‌های حفاظتی تلاش کنند تا تداخل عملکردها یا اصطلاحا همان تاثیرات متقابل میان ماهیگیران و کوسه‌های اره‌ای را به حداقل برسانند.

توسعه و بسط هر چه بیشتر قوانین زیست محیطی در ابعاد ملی و در این مورد خاص قوانین مرتبط با حفاظت از کوسه‌های اره‌ای، توسعه طرح‌های منطقه‌ای یا توافق‌های چندجانبه به منظور ایجاد هماهنگی و توانمندسازی هرچه بیشتر تلاش‌های حفاظتی بالاخص شناخت هرچه بیشتر گونه‌های آسیب‌پذیر، احیا و حفاظت از زیستگاه‌های کوسه‌های اره‌ای که در برخی موارد شرایط بحرانی دارند، آگاه‌سازی، ایجاد موانع تجارتی در سطح بین‌المللی و حتی محلی ازجمله مواردی هستند که همگی در راستای تحقق هدف نخست در نقاط مختلف در دست اجرا هستند. لازم به ذکر است که طرح‌های تحقیقاتی در ابعاد گوناگون ازجمله در زمینه شناخت تاریخچه حیات کوسه‌های اره‌ای، فراوانی و پراکنش آنها دقیقا به همین منظور در سال‌های اخیر در دستور کار قرار گرفته‌ است، اما هدف دوم بر کارایی طرح‌های مدیریتی و حفاظتی از طریق ظرفیت‌سازی، توسعه و سرمایه‌گذاری متمرکز شده. این مهم نیز از طریق افزایش آگاهی و علاقه‌مندسازی هر چه بیشتر مردم به گونه‌های در معرض خطر و آسیب‌پذیر همچون کوسه‌های اره‌ای ممکن خواهد شد. آگاه‌سازی سبب خواهد شد که مردم دیگر علاقه‌ای به دیدن کوسه‌های اره‌ای در آکواریوم‌ها نداشته باشند و اهمیت تاکید بر حفاظت از این آبزیان را در زیستگاه‌های اصلی خود بهتر درک کنند.

اره‌ها در دام تور

پروفسور کالین سیمپ فندورفر یکی دیگر از اعضای هیات مدیره گروه متخصصان کوسه‌شناسی و استاد علوم محیط زیست دانشگاه جیمزکوک کوئینزلند است که در عین نگرانی از وضع کوسه‌های اره‌ای به این مساله نیز اشاره می‌کند که خوشبختانه راه‌حل‌های نسبتا ساده‌ای برای کمک به احیای جمعیت‌های آسیب‌پذیر و شکننده وجود دارد.

یکی از ساده‌ترین مثال‌ها از دید وی، امکان بقای کوسه‌های اره‌ای پس از به دام افتادن در تورهای ماهیگیری است. سیمپ فندورفر معتقد است که با آموزش صحیح می‌توان ماهیگیران را نیز وارد عرصه و بالاخص طرح‌های حفاظتی کرد. از دید وی مزایای این کار در حدی است که نه‌تنها کوسه‌ها بلکه حتی ماهیگیران را نیز در بلندمدت منتفع خواهد کرد.

اعزام تیم‌های مختلف تحقیقاتی، دانشمندان و محققان نیز در جهت برآورده ساختن هدف دوم است، اما واقعیت این است که همراهی محققان، حافظان محیط زیست، ماهیگیران و افراد بومی است که تحقق چنین دستاوردی را امکان‌پذیر خواهد کرد. جذب سرمایه نیز عامل دیگری است که به دلیل منافع بلندمدت چه برای سرمایه‌گذار و چه به منظور موفقیت طرح حفاظتی، مهم تلقی می‌شود.

محققان ایرانی و کوسه‌های اره‌ای

پژوهشگران و دانشمندان ایرانی که به مساله حفاظت از کوسه‌های اره‌ای و طرح‌های تحقیقاتی مرتبط با آنها علاقه‌مند هستند، می‌توانند به شبکه حفاظت از کوسه‌های اره‌ای ملحق شوند. این شبکه حفاظتی در واقع توسط گروهی از متخصصان اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی که در زمینه شناخت کوسه‌ها تجربه‌های خارق‌العاده‌ای دارند، پایه‌گذاری شده است. اعضای این شبکه می‌توانند در عین حال از آخرین اخبار و اطلاعات درباره وضع کوسه‌های اره‌ای مطلع شوند و حتی برای هر طرح جدیدی که به آن علاقه دارند، پیشنهاد داده و حمایت علمی لازم را از جانب دیگر متخصصان دریافت کنند.

همه محققان و حتی عموم مردم باید تا حدی که می‌توانند و برایشان مقدور است، اطلاعات در این زمینه را با متخصصان دیگر در میان بگذارند. هر نوع برخورد اتفاقی در حیات وحش بهتر است با ذکر تاریخ، زمان، مکان، جزئیات زیستگاه، ابعاد احتمالی بدن از جمله طول و اندازه پوزه یا اصطلاحا همان ناحیه موسوم به اره، همراه باشد. هر نوع اطلاعاتی در این زمینه می‌تواند گامی بزرگ در راستای حفاظت از این گونه‌های بشدت آسیب‌پذیر تلقی شود. سایت رسمی پروژه الاسمو www.gulfelasmoproject.com فقط به این منظور راه‌اندازی شده که تبادل اطلاعات درباره وضع کوسه‌ها در این منطقه انجام پذیرد. آنهایی که درباره مکان‌های احتمالی مشاهده انواع کوسه‌ها ازجمله کوسه‌های اره‌ای اطلاعاتی دارند، می‌توانند از این طریق اطلاعات خود را در اختیار متخصصان مربوط قرار دهند. هر نوع اطلاعات از وضع کوسه‌ها ازجمله عکس می‌تواند کمکی موثر در جهت حفاظت از این حیوانات آسیب‌پذیر و در معرض خطر انقراض باشد.

فرناز حیدری / جام​جم